THE UNIVERSE

Москва хотын мэр Юрий Лужковыг хувь хүний мөн чанараас нь гадна хийж буй ажлуудаар нь Оросын ард түмэн хүндэтгэдэг юм. Монголчууд бид ч гэсэн энэ эрхмийг хөрш нийслэлийн захирагч гэдгээр нь андахгүй. Юрий Михайлович Лужков 1936 оны есдүгээр сарын 21-нд Москва хотноо төржээ. Эцэг Михайл Андреевич нь Тверийн тосгонд төрж өссөн бөгөөд уулын модчин хийдэг байжээ. 1930-аад оны гачлант жилүүдэд М.Андреевич, Москва хотод шилжин ирж, И.Сталиныг төрийн өндөрлөгт гарах үеэр нефть баазад ажилчнаар орсон аж. Ээж Анна Петровна нь Башкирийн суурингийн жирийн л нэгэн тариачин бүсгүй байлаа. Лужков хүүхэд байхаасаа л ээжийгээ Петровна гэж дуудаад сурчихсан, ээж гэхээсээ илүү Петровна л гэнэ. Ээжийнхээ дугариг төрхтэй ази царайг Лужков “хуулбарласан” гэж зарим орос хүн ярьдаг. Лужков бага байхын л хэрсүү нэгэн байв. Ажлын хүндийг хийж, дутагдах гачигдахын зовлонг амссан тэрбээр 1953 онд Москвагийн Нефть, хими, хийн аж үйлдвэрийн их сургуульд элсэн орж, суралцжээ. Суралцах хугацаандаа Павелецкийн галт тэрэгний буудалд ачигч, хашаа цэвэрлэгч гээд олон төрлийн ажил хийж хоногийнхоо хоолны мөнгийг олдог байжээ. Энэ нь хичээлдээ амжилт гаргахад нь сөргөөр нөлөөлдөг байсан бололтой, тийм ч сурлагатай хүүхэд байсангүй. Гэхдээ л “комсомолын идэвхтэн” гэдгээрээ ойр хавийхандаа чамгүй алдаршиж, сургуулийнхаа нийгмийн ажлыг зохион байгуулдаг байж. 1954 онд Лужков Казакстанд атар газар эзэмшихээр явсан оюутнуудын анхны барилгын отрядад ажиллажээ. Ер нь түүний зан чанарын талаар Оросын хэвлэлүүд багагүй бичдэг л дээ. Тэр зун атар газар дээр ажиллаж байх үед нь Бериягийн барьж хорьсон хүмүүст өршөөл үзүүлснээс болж, гэмт хэрэгтнүүд газар сайгүй тархаж. Яг энэ үед залуухан, үсээ мулзайтал хусуулсан,түнжин толгойт Луккон /найзууд нь ингэж дууддаг байжээ. Г.И/ найзынх нь хамаатнууд амьдардаг Рязанын нэгэн тосгонд очиж, орой нь Борейтэй хамт үдэшлэгт орохоор явжээ. Гэтэл хаанаас ч юм, мужийн “овгор”-ууд гарч ирээд мулзан толгойтой Юрийг барьж аван балбаж өгөх нь тэр. Лужковыг өнөөх гэмт хэрэгтнүүдийн нэг гэж бодож л дээ. Гэнэтийн довтолгоонд өртсөн Лужковт хулигаануудаас зугтах боломж арайхийн гартал Борейг нь бүчиж байгаад нэвширтэл нүджээ. Ирээдүйн хотын захирагчийн шар хөдөлж, хажууханд нь хэвтэж байсан тайрдас модыг шүүрч аваад нутгийн овгоруудыг ёстой болгож өгчээ. Атаманууд зугтаж, Лужков ч шаггүй зодоонч эр гэдгээ тэгэхэд л харуулсан гэдэг. Лужковын бүлэгт Марина Башилова гэгч чинээлэг айлын охин суралцдаг байлаа. Түүний эцэг нь Нефтийн томоохон салбарт даргын ажилтай. Хожмын нэгэн сонинд өгүүлснээр Лужков тэр охинд сэтгэлтэй байсан бөгөөд түүнийг ихэд халамжилдаг байж. Тавдугаар курсдээ тэд хуримлаж, байр хөлслөн амьдрах болсон байна. 1958 он. ЗХУ-ын Хуванцар эдлэлийн үйлдвэрийн лабораторийн даргын орлогч, эрдэм шинжилгээний ажилтан болсон Лужковт шинэ үүд хаалга нээгдэв. Тухайн үед энэ үйлдвэр нь нэлээд эрчимжсэн, өргөн далайцтай үйл ажиллагаа явуулдаг байлаа. Тиймээс ч Зөвлөлтийн эдийн засгийн олон салбарт ааштай үрд үн авчирсан. Үйлдвэрийн нэгэн давуу тал нь нийслэлийн “Хоёрдугаар цувааны элитүүд” дотор өргөн харилцаа тогтоох боломж байв.”Нэгдүгээр цувааныхан” нь нам, төрийн зүтгэлтнүүд. Ямар ч хүн “нэгдүгээр цуваа”-наас хоёрдугаар цуваа луу шилжиж байж жинхэнэ улс төрч болдог жамтай. Харин “хоёрдугаар цуваа”-ныханд шинжлэх ухааны салбарт голлох үүрэг гүйцэтгэсэн, техник технологийн мэргэжилтнүүд ордог. Лужков энэ л замналаар нийслэлийн “Хоёрдугаар цуваа”-ны элитүүдийн эгнээнд багтаж, шинжлэх ухааны ажилтан гэдгээрээ ч багагүй нэр хүнд олоод байв. Лужковын албан тушаал огцом өсч, 1964 онд ЗХУ-ын Химийн аж үйлдвэрийн яамны салбарын дарга болж, ЗХУКН-ын гишүүнээр элсэн улс төрийн карьер хөөж эхлэв. Тэр 1991 он хүртэл намын гишүүн гэгдэж байгаад Орос оронд ардчилал тогтох үест намаасаа гарсан байна. Мэдээж намын гишүүнчлэлээсээ татгалзах нь амар хялбар байгаагүй. Хуучны хэвлэлүүд одоо ч түүнийг “урвагч” гэж баруун солгойгүй шүүмжлэх нь бий. Гэхдээ намаасаа гарснаар түүнд итгэх хүмүүсийн тоо нэмэгдсэн гэж хэлэх үндэстэй. Бага залуугаасаа том албан тушаал эрхлэсэн түүний нэг сул тал нь архи багагүй хүртчихдэгт байв. Үүнээс болж шүүмжлэлд их өртсөн. Гэхдээ тэр зүрхний хүнд өвчи туссанаас хойш архи дарс хэрэглэхээ больсон. Харин тамхийг бол хүссэн үедээ л татчихна. Лужковын анхны эхнэр Марина Башилова 1980-аад оны эцсээр элэгний хорт хавдраар өвчилж, удалгүй өөд болжээ. Хань ижилгүй ганцаардахын зовлонг хэсэг амссан Лужков 1987 онд Москвагийн зөвлөлийн хороонд ажиллаж байх үедээ хоёр дахь эхнэр Елена Батуринатай танилцсан гэдэг. Танилцаад нэг их удалгүй 1991 оны эхээр гэрлэжээ. Үүнээс болж том хүү Михайлтайгаа муудалцсан удаатай. Анхны эхнэрээс нь төрсөн энэ залуу Саратов хотын цэргийн сургууль төгссөн гэдэг. Лужков өмнөх эхнэрээсээ хоёр хүүтэй үлдсэн юм. Нэг нь Михайл. Нөгөө нь Александр. Александр нь мэрийн зуслангийн газрын хөрш айлын охинтой гэрлэсэн билээ. 25 настай Елена, 55 нас хүрч буй Лужковтой ханилснаас хойш хоёр охин төрүүлжээ. Охин Алена нь 1992 онд, Ольга нь 1994 онд төржээ. Эхнэр Елена Батурина нь өдгөө Оросын топ баячуудын нэгд тооцогддог. 2004 оны “Форбс” сэтгүүлээс зарласан “Оросын хамгийн баян 100 бизнесмэн”-ийг тэргүүлж байсныг дурдахад л хангалттай. Жагсаалтад багтсан цорын ганц эмэгтэй тэрбээр мөн энэ үеэр “Оросын хамгийн баян эмэгтэй”-гээр шалгарч байлаа. 1,1 тэрбум долларын хөрөнгөтэй бөгөөд Москвад үйл ажиллагаа явуулдаг барилгын “Интеко” компанийг эзэмшдэг. Хоёр жилийн өмнө Елена, Москвагийн ойролцоох Липка тосгонд “Элитүүдийн гимнази” байгуулж, үүнийгээ “Медовые Лужки” хэмээн нэрлэснийг сонин хэвлэлүүд дуулиантайгаар нийтэлж байв. “Элитүүдийн гимнази” бол Москвадаа л хамгийн өндөр төлбөртэй сургууль. Одоо энэ сургуульд түүний хоёр охин нь суралцаж байгаа. Тэдний сургалтын төлбөр нь жилд 250.000 еврод хүрч байна. Гэхдээ юу боллоо гэж өөрийнхөө сургуульд хүүхдээсээ өндөр төлбөр авах билээ. Юутай энэ сургуулийг дүүргэсэн хүүхэд доод тал нь гадаадын таван хэл эзэмшиж байж төгсдөг гэнэ лээ. Лужковыг Москвагийн Зөвлөлийн хорооны даргын нэгдүгээр орлогч болон Москвагийн хөдөө аж ахуйн хорооны даргын албыг хавсран гүйцэтгэж байх үед “Нийслэлийн мах комбинат чанар муутай хиам үйлдвэрлэж байна” гэсэн нэртэй өгүүлэл “Литературнач газета” сонинд нийтлэгджээ. Ю.М.Лужковоос хэл ам салахаа больж, арга буюу тус сониныг шүүхэд шуугианыг арай гэж даржээ. Сүүлд нь Лужков тус үйлдвэрийн худалдааны эрхийг хориглосон ч хэсэг хугацааны дараа ардчилсан нийгмийн зах зээлийн аргаар сэтгэх нь зөв юм байна гэсэн бодолдоо хөтлөгдөж, заргаа татаж байсан удаатай. 1990-ээд оны эхээр хотын ажил амьдралтай биечлэн танилцаж, багагүй туршлагажсн Ю.М. Лужков Москвагийн захирагчийн орлогчийн албыг хашиж байхдаа гудамжны худалдаачид болон жагсагчдыг цагдаагийн хүчээр хөөхийн эсрэг бодолтой явдаг Мурашов даргын үүрэгт албыг авах нь зохимжгүй гэдгээ ил шулуухан мэдэгдэж байлаа. Цагдаагийн хүчийг ашиглана гэдэг Лужковын хувьд хотын өнгө зүс хийгээд гудамж талбайг бохирдуулж буй аливаа сөрөг үзэгдлүүдтэй тэмцэх ердийн л арга гэсэн яриа тэр үеэс л гарсан. Тэр хотын захирагч болонгуутаа гудамж талбайд гар дээрээс ногоо, хоол хүнс, архи дарс зарахыг хориглосон захирамж гаргаж байжээ. Үнэхээр ч тэр үед гудамжны наймаа хотын өнгө зүсийг гундаадаг болсноос гадна гэмт хэрэг гарах нөхцлийг бүрдүүлж байсан юм. 1991 оны наймдугаар сард Лужков Москвагийн тээврийн болоод банк санхүүгийн байгууллагуудтай нягт холбоо тогтоосноор “Цагаан ордон”-ы найдвартай “бэхлэлт” болжээ. Тэрбээр, Москвагийн зам тээврийн байгууллага, банкны тогтолцоог атгаж эхэлжээ. Тухайн үеийн хэвлэлүүд түүнийг Б.Ельцинтэй дотно харилцаа тогтоосон хэмээн бичицгээж байв. Ямар сайндаа л сөрөг хүчнийхэн “Лужков эхнэр, Москва хоёрт өгсөн хайраа Ельцинд өгсөн хайртайгаа харьцууллаа” гэж бичиж байхав. 1991-1993 оны жилүүдэд тэрбээр “Мост” болон түүний эзэн Гусинскийтэй түншилжээ. Гэтэл удалгүй бас л бөөн шуугиан дэгдэв. 1993 он гараад удаагүй байтал Москвагийн засаг захиргаа түүнийг хээл хахуулийн хэрэгт буруутгажээ. “Мост”, “Оргкомитет”, “Мосинвест”, “Мос приватизия”, “Московская гилья” зэрэг худалдааны байгууллагад Москвагийн засаг захиргаанаас далдуур дэмжлэг үзүүлдэг гэсэн цуу тарж, Лужковыг орлогоо олон нийтэд дэлгэхийг шаарддан ажлыг нь хийлгэхээ болив. Гэвч Лужковт энэ бүхнийг үгүйсгэхээс өөр арга байсангүй. Оросын сэтгүүлч Баранов Лужковын “нууц” –ыг нээх гэж чармайгаад аль ч үгүй өөрөө баларсан юм даг. 1996 онд болсон Москва хотын сонгуульд Ю.М.Лужков 89,68 хувийн саналаар ялсан бөгөөд энэ сонгууль түүний хувьд улстөрд ороход нь томоохон түлхэц болсон. Түүнийг хотын амбан захирагч болсноор Москва хотын өнгө төрх улам сайжирч “Дэлхийн хамгийн шилдэг хотын мэр” алдрыг хүртсэн билээ. Гэхдээ тэр эхнэр шигээ “Оросын алтан зуут”-нуудын эгнээнд ороогүй. Түүний жилийн орлого нь 9,147 сая рубль гэнэ. Саяхны үнэлгээгээр хувьдаа 62 ам.метр байшин, гарааш, чиргүүлтэй машин, Москвагийн хэд хэдэн хувийн сууц, банкиндаа 550,5 сая долларын хадгаламжтай нь тогтоогдсон. Лужков хоёр жилийн өмнө /2004 онд Г.И/ хотын захирагчийн сонгуульд ялалт байгуулсан нь Москвачууд түүнд итгэл үзүүлдгийн нэгэн жишээ биз ээ. Ю. Лужковын ажлын өдөр тун ажил хэрэгч өнгөрдөг. Өглөө эрт ажил дээрээ ирүүтээ л албаны хүмүүсээ цуглуулан Москвагийн тухайн өдрийн байдлын талаар товч мэдээлэл авч, чиглэл чиглэлээр нь үүрэг даалгавар өгдөг байна. Москва хотын захиргаанд цаг баримталдаггүй хүн гэж байхгүй. Лужков ажилчдаасаа үүнийг л шаарддаг болохоор тэр. Өөрөө цаг нарийн баримталдаг, зарчимч, шийдэмгий зантай тул ажил хэрэг нь ч төвөггүй бүтдэг. Залхуу, хариуцлагагүй хүнд “ташуур” л гэсэн үг. Түүнийг энэ албанд томилогдсоноос хойш нийслэл Москва эмх цэгцтэй, хүний тав тухтай амьдрах орчноор хангагдсан “ Дэлхийн зуун хот”-оос эхний 26-д орсон юм.

"Улаанбаатар таймс" сонин 2005 он

-Ер нь дорно дахинд төрийн түшээг сонгохдоо бүр бага залуугаас нь бэлтгэж байсан. Монголд гэхэд хошуу засаг, хүүхдүүд дотроосоо өөрийгөө залгамжлах хүүгийн нэрийг Манжийн хаанд өргөж, зарлиг гаргуулан багаас нь төр барих, ардыг ачлах эрдэмд сургаж байсан түүхтэй. Чингисийн үед ч ялгаагүй. Аравтын дарга сайн байвал зуутын, зуутын ноён сайн байвал мянгатын гэх мэтээр шат дараалан зэрэг ахиулдаг байсан.Ингэхдээ нэг гол зүйлд анхаардаг байж. Төрийн түшээ хүнийг төв эрхэмсэг намба төлөвшүүлэх ажлыг гэрийн сургалтаар хийж байж. Эрхэмсэг намба гэдэг өөрөө цогц ойлголт. Төр засах эрдэмд суралцсан байдал, төрийн хүний биеэ авч явах гадаад төрх, хүнтэй хэрхэн харилцах, хүнийг яаж талдаа татах, эевэргүү зөөлнөөр удирдах зэргийг багтаасан ойлголт. Тэр үеийн түшээд “Төрийн хэрэг бага ч гэсэн их, гэрийн хэрэг том ч гэсэн бага” гэсэн зарчмаар ажилладаг байсан. Элит сургуулиар бэлтгэгдсэн болохоор үнэхээр монгол төрийн төлөө насыг зарж, чөмгөө дундартал зүтгэдэг байж. Харин өнөөдөр байдал өөрчлөгдсөн. Улс төрийн тухай ямар ч ойлголтгүй, төр хууль цаазын мэдлэггүй, гудамжинд явж байсан нөхөр мөнгө, элдэв юм амлаад төрд гарч ирж байна. Тэгж болно л доо. Гарч ирээд төрийн түшээ хүний үүргийг биелүүлэхийн тулд өөрийгөө боловсруулж, ирлэх ёстой.Мэдэлтэй байна гэдэг чинь мэдлэгтэй байхыг хэлж байгаа юм. Ярьсан хэлснээс эрдэм үнэртэж байх ёстой. Гэтэл зүгээр л амандаа орсон болгоныг муу үгээр турхирдаг, албан тушаалдаа эрдсэн хүмүүс олшроод байна уу даа гэж бодогддог

-Ерөөсөө улс төр, санхүүгийн олигархи хоёр нийлэхээрээ төр ялзардаг. УИХ-д бизнесмэн, мөнгөтэй хүн голдуу сонгогдож байна. Тэдний дотор төрд зүтгэж байсан туршлагатай цөөн хүн байгааг үгүйсгэж болохгүй. Гэхдээ зүгээр гудманд гүйж яваад төрийн алба хашина гэдэг юу л бол. Ийм улс аливаа асуудалд юм мэддэг хүний байр сууринаас хандаж чаддаггүй. Хэл амаа билүүдээд, шуудхан дайрч давшлахыг илүүд үздэг. Чуулганы нээлтийг харахад төрийн төлөө гэсэн сэтгэлтэй улс төрч ховор харагдсан. Үндэсний эрх ашгийг урьдал болгохгүй, зөвхөн нэг намын эрх ашгийн төлөө байгаа нь харамсмаар санагдсан. Түүхийг яагаад судалдаг вэ гэдэг цаанаа нарийн учиртай. Хүн төрөлхтний амьдралыг өнгөрсөн, одоо, ирээдүй цагийн хэлхээ холбоонд авч судалдаг. Өнгөрснөөс авсан сургамжаас үндэслэн эдүгээд дүн шинжилгээ хийдэг, энэ дүн шинжилгээнээс ирээдүйд сэрэмжлүүлэх гаргалгаа гардаг. Ингээд бодохоор улс төрд зүтгэж байгаа хүн улс төрийн түүхээ мэддэг байх ёстой. Тэндээс сургамж авч цаашид яаж ажиллахаа тодорхойлох учиртай л даа. Харамсалтай нь өнөөгийн ихэнх улс төрчид улс төрий шинжлэх ухаан, улс төрийн түүхээ мэдэхгүй, судлахгүй байна.

-Төрийн түшээ төв эрхэмсэг байна гэдэг харагдах чанараасаа эхлэх ёстой. Уулзмагц өөрийн эрхгүй хүндлүүлнэ гэдэг том чанар. Юм энгийнээс эхэлдэг. Гараа салаавчлах, элгээ эвхэх, шанаагаа тулахыг эрт дээр үеэс төрийн түшээд байтугай эгэл ард тэвчдэггүй байсан. Гэтэл өнөөдөр нэлээд гайгүй том сэхээтэн элгээ эвхчихсэн сууж байхыг зурагтаар харж байлаа. “Эцэвч элгээ бүү эвх, шаналавч шанаагаа бүү тул” гэдэг үгтэй. Хэлж байгаа үгийн хувьд бүр ярилтгүй. Гудамжныхнаас долоон дор үг хэлж байна. Төрийн түшээ хүний хэлэх үг ч хэмжээтэй.Тийм ч учраас Ёс зүйн дэд хороо гэж УИХ-д ажилладаг. Сайдууд, төрийн түшээд тамга солилцохдоо өөртөө мөргүүлж байна сая хэллээ. Ном, тамга гардаж авахдаа элгэн тушаагаа барьж өөрөө мөргөж хүндэтгэл үзүүлэх ёстой л доо.Шууд өөртөө мөргүүлж байгаа нь түүх, соёлоо мэдэхгүйн хар гай. Хоёрдугаарт ихэмсэглэхийн хэнээ. Нэг сэтгүүлч надаас “Ийм хуучирсан ёсыг өнөөдөр заавал давтах албагүй биз дээ” гэж асуухад нь би “Ардчиллын үед төрийн уламжлал хэрэггүй юм бол та нар Английн хатан хааны ёс горимыг хараарай. Бүр хуучнаараа байдаг. Англи ардчилсан орон. Гэтэл тэнд ёс заншлаа дээд зэргээр хүндэлдэг шүү дээ” гэж хариулж байсан. -Гэхдээ одоогийн түшээд төр ёсны талаар заалгахгүй байх аа даа?-Тийм байж мэднэ. Улсын Их хурлын гишүүнээр сонгогдоод ирэхээр өөрсдөөс нь дээш хэн ч байхгүй юм шиг ойлгодог болчихож. Английн Кембрижийн их сургуульд доктор, профессоруудын гардаг шатаар оюутан гардаггүй. Профессор явж байхад хүндэтгэн зогсч өнгөрүүлдэг юм билээ. Намайг тэнд явж байхад хоёр, гурван оюутан ингэхэд гайхаж л байлаа. Гэтэл өнөөдөр манайд шавь төвтэй сургалт гэж яриад ийм наад захын ёс байхгүй болсон. Багшийг шүтэх ёс үндсэндээ алга болж байна. Багшийг эс шүтсэн эрдэм бол эрдэм биш юм шүү. Ер нь ёс дэг, хүндэтгэлийн талаар хаана хаанаа анхаарах хэрэгтэй л дээ.

-Ерөнхийлөгч саяхан олимпийн аваргуудаа хүлээж авахдаа бүгдээрээ төрийн дууллаа сонсохдоо гараа зүрхэн тушаа тавьж суръя” гэж хэлж байсан. Энэ талаар хуулийн заалт хүртэл бий шүү дээ. Харин та энэ ёсыг Монголынх биш гэж үздэг байх аа?

-Манжийн үед элгээ дарж мэхийх ёс дэлгэрсэн. Монгол хүнийг хүндэтгэлийн илэрхийлэл бол номхон зогсч, хараа дөлгөөн, эгц эрхэмсэг байх. Энэ ёсоо баримаар санагддаг. Өрнөдийг дагасан ёс л доо, гараа зүрхэндээ авах нь.

-Ардчилсан нийгэмд бүх зүйлд ёс дэг байх ёстой гэж ярих нь хэтэрхий нэг тииш хандсан хэрэг биш үү. Хүмүүс хүлээж авах эсэх талаас нь асууж байна л даа?

-Ардчилсан улсын гол шинж бол ардчилсан иргэнтэй байх. Гэтэл өнөөдөр Монголд ардчилсан иргэн төлөвшиж байна уу гээд бодохоор хэцүүхэн хариу гарна. Мэдээж над мэтийн насны хүмүүс жаахан хуучнаа санагалзаж байгааг үгүйсгэхгүй. Залуус нь ардчиллын нэрэн дор хүчирхийллийг бий болгосон. Юм л болвол жагсана, өлсгөлөн зарлана. Тэмцлийн бүх аргыг хэрэглэнэ гэж мэдэгддэг. Ямар ардчилсан арга ийм байдаг байна даа. Хамгийн болхи арга. Сүүлийн жишээ гэхэд долдугаар сарын нэгний үйл явдалд фашист элемент анзаарагдсан.

Ард түмнийг талцуулж нийгэмд бухимдал үүсгээд байгаа зангиа зүүсэн эрхмүүд энэ үйл явдалд зохих гэж боддог?-Монголчуудыг улс төрийн намууд өдөр ирэх тусам хоёр тийш нь хагалж байна. Хөдөө орон нутагт хүртэл залуус нь ууж идэхээрээ МАХН-ын тал, АН-ын тал гээд зодолдож байна. Дээрээ суудлаа олохгүй бол доороо гүйдлээ олохгүй гэдгийг тод жишээ энэ л дээ. Төрийн түшээд нь хэлэх зүйлээ зоригтой, бас соёлтой илэрхийлж, мэдлэгтэй ярьдаг болчихвол байдал өөрчлөгдөнө. -

-Хорь, хорин нэгдүгээр зууны түүхэнд Монголын ард түмнийг бүхэлд нь догдлуулсан хоёр л үйл явдал болсон. Ж.Гүррагчааг сансарт нисэхэд ард түмэн баярлаж, нойргүй хонож байлаа. Хоёр дахь нь олимпийн аварга Түвшинбаяр, Бадар-Ууганыг алтан медаль авахад нийтээрээ догдолсон. Хүн бүр далбаагаа барьж, монголоороо бахархсан. Тэр бүү хэл олимпийн аваргууд дэлхий дахиныг бахархуулсан. Би саяхан Солонгосын Үндсэн хуулийн шүүхийн 20 жилийн ойн арга хэмжээнд оролцоод ирлээ. Тэнд байхад янз бүрийн орны хүмүүс зэрэгцэж суугаад Э.Бадар-Ууганыг л ярьж байна. “Танай монголчуудын боксын сургууль хол тасарчээ” гэж надтай уулзсан хар арьст залуу толгой сэгсэрч байсан.

-Монголчуудын хамгийн том бахархал бол өнгөрсөн түүх. Хүн төрөлхтний туулж өнгөрүүлсэн хорин нэгэн зуунаас бүхэл бүтэн хоёр зууных нь өнгө төрхийг монголчууд тодорхойлсон. Хоёр бүтэн зууны өнгө төрхийг ингэж тодорхойлсон нэг ч үндэстэн дэлхийд байхгүй. Өнөөдөр дэлхийд 220 гаруй улс байна. Бүтэн хоёр зуунд дэлхий дахин монголоор амьсгалж, монголоор овоглож байсан. Иймийн учир бид Чингис хаанаараа бахархдаг. Хоёр дахь том бахархал нь Ж.Гүррагчаа сансарт ниссэн, гурав дахь нь Монголд олимпийн аварга төрсөн явдал. Үндэсний мэдрэмж сэргэж байна. Одоо л ХIII, ХIV зууныхаа хурдыг сэргээх хэрэгтэй. Монголчуудад сайхан чанар их байгаа боловч зовлонтой чанарууд байна. Буруугаа өөрөөсөө биш бусдаас эрдэг гэм бидэнд бий. Буудлагаар олимпийн мөнгөн медаль хүртсэн О.Гүндэгмаа лут бүсгүй байна лээ. “Буу гацсанаас болоод та олимпийн аварга болж чадсангүй. Яагаад гацав” гэж сэтгүүлчид олон асуусан. Гүндэгмаа болохоор “Би тайван байсан. Буудах үед ийм тохиолдол гардаг” гээд л байхад д заавал сөрөг зүйл хэлүүлэх гээд байгаа өнгө анзаарагдсан. Аягүй бол хятадууд зориуд ийм муу буу өгсөн байх гэж ирээд бичлээ шүү дээ. Монголчуудад өөр нэг муухай гэм байна.

-Ямар гэм бэ?

-Цаг хугацааны хүчин зүйлийг тоодоггүй. Мөч хором бүрийг ашиглаж байж урагшилна. Урагшлах тусам урьдах ажил нэмэгдэнэ шүү дээ.

Үндэсний шуудан 2008.07.25

-Та эртний шүтээнт уул хайрхад, газар усны нэрийг шарын шашны далбаан дор өөрчилж, будлиулсан гэж шүүмжилдэг. Эндээс яриагаа эхлэх үү?

-Сүжигтэй бол уучлаарай. Шарын шашныг Монголд дэлгэрүүлсэнээр соёл хөгжсөн гэж их тайлбарладаг юм. Тийм тал байгаа. Гэхдээ монголчуудын нүүдэлчин, эрмэг зоримог байдлыг зөөлрүүлэх, Чингис хааных нь оронд дээдлэх өөр зүйл бий болгох, Чингисийн угсааныхныг орлох нэр нөлөөтэй анги давхарга үүсгэх зорилгоор шарын шашныг дэлгэрүүлсэн байдаг. Шарын шашныг үзэл бодлоо нэгтгэх хэрэгсэл гэдэг утгаар авч хэрэглэсэн тал бий л дээ. Гэхдээ үүгээр далимдуулж Монголын үндсэн ахуй, зан заншлыг өөрчлөх мэх болгож ашигласан хүмүүс бол манж нар. Монгол хэл, тэр дундаа газар ус, хүний нэрийг өөрчлөхөд их анхаарч байсан байгаа юм.

-Шүтлэгийг нь далимдуулж уул усаа дэргэд нь нэрлэхгүй байх ёсыг дэлгэрүүлсэн хэрэг үү?

-Тийм. Уул бүрийг л бараг хайрхан гэх болсон байна. Ингэсээр байгаад тэр уулын нэр мартагддаг. Үүний дараа нэг том тахилга зориуд зохион байгуулж Өлзийт хайрхан гэх мэтийн бэлгэдлийн нэр өгдөг байж. Үгүй бол төвд нэр өгчихнө. Норовлин, Цамбагарав, Дүнжингарав, Дашнамжил гэх мэт. Үүнээс болж Монголын түүхэн, домогт газруудын нэр маш их мартагдсан. Газар усны нэр хүртэл өөрчлөгдөж. Шашнаа хүндэтгэлгүй яах вэ. Гэхдээ тухайн газрын онцлог шинжийг ажиглаж өгсөн нэр мартагдаад байгаа юм.

-Жишээлбэл?

-“Монголын нууц товчоо”-нд “Бурхан Халдун чамайг” гэж олонтаа гардаг. Гэтэл монголчуудын голомт газрын нэрийг Хэнтий хан болгож, хожим Хан Хэнтий гэж өөрчилсөн байна. Тэнгэрийн босго давааг Босго тэнгэр гээд утгыг нь муухай болгочихсон. Зөвхөн газар ус ч биш. 1918 оны тооллогоор Монголын хүн амын 85 хувь нь монгол биш нэртэй болсон байгаа юм. 80 хувь нь төвд, үлдсэн таван хувь нь хятад, манж нэртэй байж. Үнэт чулуу, эмийн гол ургамлууд мөн л төвд нэртэй. Вансэмбэрүү, сэржмядаг гээд… Сүүлдээ шарын шашин бөөгийн шашныг устгах гэж оролдсон шүү дээ. Бөөгийн шашныг “харын шашин” гэж тунхаглаад хар гэсэн нэртэй бүхнийг өөрчилж эхэлсэн байдаг. Уг нь монголчууд хар, цагааныг ертөнцийн хоёр үндсэн өнгө гэж үздэг байлаа. Хар бол хольцоогүй өнгө. Тиймдээ ч Чингис хааны үед хар, цагаан сүлд л байсан. Нийслэлээ хүртэл Хар Хорум гэж нэрлэсэн. Монголд хамгийн цэнгэг устай газруудыг Хар ус нуур, Хар нуур, Хар усны гол гэж нэрлэдэг байсан байгаа юм. Баянхонгор аймгийн Хар хөх нуур Монголын нууц товчоонд Хар сүүл гэсэн нэрээр гарна. Хожим үүнийг лам нар Өлзийт болгосон. Байдрагийн голын баруун талаас Цагаан гол урсдаг. Тэр нь булингартай. Зүүн талаас нь Өлзийт гол бол Хангайн нуруунаас эх авдаг, маш тунгалаг сайхан гол. Тэгээд л Хар усны гол гэж нэрлэж байв. Цэнгэг ус хүний аминд ордог учраас “Хар усыг харамлаж болохгүй” гэсэн үг гарч л дээ. Монголын хар нэртэй газруудыг шашны үүднээс бүгдийг нь өөрчилсөн байдаг юм. Хар зүрхний хөх нуур байна. Чингис хааны гал голомтоо бадраасан газар гэдэг. Үүнийг Баян зүрх болгосон. Төрөлхийн ухаантай мөртлөө сургууль эрдмээр яваагүй хүнийг ч “хар ухаантай хүн” гэдэг шүү дээ.

-Энэ мэтээр олон жишээг дурьдаж болох байх л даа. Нэгэнт өнгөрсөн юм гээд уул хайрхан, газар усаа хэвшсэн ойлголтоор нь нэрлээд явж болно. Гэхдээ зарим түүхэн гол дурсгалт газрынхаа нэрийг хуучин монголоор нь сэргээж нэрлэх боломж байгаа болов уу?

-Ийм хэвшил тогтоох ёстой л доо. Хэнтий хан, Хан хэнтий гэснээс шууд л Бурхан Халдун гээд нэрлэчих юмсан. Нууц товчоонд Гурван мөрний эх, Ононы мөрний эх Бурхан Халдун уул гээд л гардаг шүү дээ. 550-иад оны үед энэ нэр байсан л байгаа юм. Бурхан нь бурхан, Халдун нь тэнгэр гэсэн урианхайжин монгол аялгуу үг.

-Та социализмын үеэс л Чингэс хааны түүхтэй холбоотой газруудыг судалж ирсэн. Энэ санааг манай төр нийгмийн нэртэй зүтгэлтэн Ж.Самбуу агсан анх гаргасан гэдэг байх аа?

-Би Шинжлэх ухааны газар зүйн хүрээлэнд хүн амын газар зүйн чиглэлээр ажиллаж байлаа. Нэг удаа Гунгаадаш багш “Маргааш чи бид хоёрыг нэг том дарга хүлээж авна. Эрт ирээрэй, Үдээс хойш дуудах байх” гэдэг юм байна. Маргааш нь Самбуу гуайн нарийн бичгийн дарга Готов гуай дээр очлоо. Самбуу гуай “Монголын нууц товчоо”-г барьчихаж. Тэгээд “Монголын нууц товчоо”-н дээр их олон нэр гарах юм. Тэр үеийн хаад ноёд ус бэлчээр сайтай газарт нутаглаж байсан нь эргэлзээгүй. Хаадын хүрээнд дор хаяж хэдэн зуун мянган мал байна. Тэр дундаа бэлчээр амархан муутгадаг адуу ихтэй байсан байж таараа. Нууц товчоонд гарч байгаа Чингис болон бусад хаадын нутаглаж байсан бэлчээрийн даацтай газрыг мэдэх хэрэгтэй. Мэдээд авчихвал хэдэн бор малчнаа ган, зудын үед бэрхшээл багатай, хэдэн малаа хорогдолгүй өвөлжүүлж, хаваржуулахад чухал байна. Энэ газруудыг мэдэх шаардлага байна” гэж хэллээ. Ингэж хэлэнгүүт би цаад учрыг нь ойлгосон.

-Мэдээж тэр хатуу нийгэмд, тийм том хүний даалгавар…Биелүүлэхэд хэцүү ажил байв уу?

“Чингис хааныг судал” гэсэн даалгавар өглөө” гэж хэн нэг нь шүүмжлэх вий гэсэндээ ийм айхтар аядуу санаа олсон хэрэг л дээ. Хоёрдугаарт “Чингис хааны холбогдолтой газрыг яагаад судлаад байна аа” гэж өөлөх хүн таарвал ингэж хэлээрэй гэсэн дохио байсан. Самбуу гуай ийм л айхтар үг хэлдэг хүн байлаа. Энэ үгний цаана “Монголын нууц товчоо”-ны газар нутгийн нэрийг мэдэхгүй, судлахгүй байна шүү” гэсэн утга тодорхой байсан. Тэрээр “Эрдэм шинжилгээний хурал дээр илтгэл энэ тэр гэж сүржигнэлгүй илтгэх хуудас бичээд өгчихнө байгаа” гэлээ. Илтгэх хуудас гэдэг тухайн үедээ нууц зүйл. Самбуу хүнтэй бараг ярьдаггүй. Ялангуяа сэхээтнүүдээс зай барьдаг, сонин хүн байсан л даа. Хөдөө явахдаа машиндаа тухайн аймаг сумын даргыг биш малчин юм уу анчин суулгана. Нэг их юм ярихгүй. Гэнэт л ямар нэг зүйл асууна. Нөгөө малчин ийм нөхцөлд үнэнийг хэлж таарна даа. Буудалд буухдаа дарга нартай уулзахгүй “Шатар тоглодог хүн явуулчихаарай” гэнэ. Шатар нүүж байхдаа гэнэт юм асууна. Нөгөө хүн бодох санах юмгүй хариулчих жишээний.

-“Хөдөөгийн хүн амын байршил, шилжих хөдөлгөөн” гэсэн сэдвийг би авсан юм. “Нууц товчоо”-ны газруудыг судалгаагаар явахдаа хайна. Самбуу гуай хамгийн түрүүнд Сэнгүр горхи, Бүрги эргийг судлаарай гэв. Ц.Дамдинсүрэн гуай Сэнгүр горхийг Цэнхэрийн горхи мөн гээд биччихсэн. Тэр бол яах аргагүй мөн. Гэхдээ эргээд нэг харчихаарай гэсэн дохио байсан болов уу. 1957 онд “Монголын нууц товчоо”-ны газар усны нэрийг Х.Пэрлээ гуай явж судалсан. “Монголын нууц товчоо”-ны газар усны нэр гээд их сайхан ном гаргасан хүн. Бүрги эрэг Пэрлээ, Дамдинсүрэн гуайн хэнийх нь ч бүтээлд байгаагүй. Хайсан чинь тэр үеийн Мөнгөн морьт, Баяндэлгэр сумын зааг, одоогийн Багануураас цааш 24 км газар яг Бүрги эрэг гэдэг нэрээр байгаа. “Монголын нууц товчоо”-нд бий. Хэрлэн мөрний эх Бүрги эрэг гэхээр нэлээд баримжаатай байгаа юм. Олон талаас нь харьцуулж байж тогтоосон л доо. “Нууц товчоо”-г уншаад зуслангийн газар, хонь хяргаж байсан юм чинь нэг их сэвэлзүүр салхитай, бургасгүй, ялаагүй байх нь гэж бодсон. “Бүрги эрэгт байхад шөнө морин туурай пижигнэж” тайчууд ирлээ гэдэг шүү дээ. 300 морьтон давхиад түргэн хугацаанд Тэмүүжинг олж ирч чадахгүй байсан учир нэлээд өргөн уудам, дор хаяж Буянт-Ухаа шиг газар байна, жижиг толгодтой болов уу гэсэн төсөөлөл төрж байв. Багануураас дээших газар их эрэгтэй. Энэ хавьд байгаа болов уу гэж хайж байгаад дор нь олсон. Энэ бүгдээ илтгэх хуудас болгож бичээд Готов гуайд өглөө. Чимээ огт байдаггүй. Дараа нь Хөх нуурыг бичиж өгсөн. Зоргол-хайрхан энэ тэр гээд хэд хэдэн газар бичиж өглөө. Чимээ бас алга. Дараа жил нь санагдана. Самбуу гуай Бүрги эргээр орсон юм. Тэр үедээ “Өө энэ чинь их сайхан зуслангийн газар байна. Та нар эндээ сүү хүргэх тасаг байгуулбал яасан юм бэ” гэсэн юм билээ. Бүрги эргийн сүү хөргөх тасаг ерээд он хүртэл Улаанбаатарт сүү нийлүүлдэг болсон нь ийм учиртай. Тухайн үед Дадал сумаас баахан буриад авчраад тэнд суурьшуулчихсан. Тэр газрын нэрийг мартуулахгүй гэсэн Самбуй гуайн далд ухаан шүү. Хойтон жил нь Самбуу дарга Хөх нуур орсон. “Их гоё газар байна. Зуслан байгуулаач. Хүн эрүүлжихээр газар юм” гээд орхисон. Хожим цэнхэр мандалынхан Хөх нуурт нэгдлийн амралт байгуулсан юм. Ж.Самбуу гуай түүхэн газруудыг тогтооход их хувь нэмэр оруулсан хүн шүү. Махбал Чингисийн угсааны тайж хүн байсан

-Чингис хааныг судлах хориотой байсан, нэрийг нь хэлэхээс айдаг байлаа гэдэг хэтрүүлэг л дээ. Чингисийг монголчууд мартана гэж байхгүй. Тийм хүнлэг бус ард түмэн биш л дээ. 1961 оны долдугаар сард МАХН-ын Төв хорооноос 1962 онд Чингис хааны мэндэлсэний 800 жилийн ойг тэмдэглэх шийд гарсан. Улс төрийн товчоо шийдвэр гаргана гэдэг тухайн үеийн хамгийн өндөр төвшний шийд л дээ. Олон улсын эрдэмтдийн бага хурал хийнэ, Чингисийн хөрөгтэй марк гаргана, Чингис хааны хөшөөг байгуулна гэж бүр тодорхой заасан. 1961 онд Чингис хаанд зориулсан дөрвөн үеийнх нь маркийг Унгар улсад захиалж хэвлүүлж байлаа. Гэхдээ тэр үед Хэнтийн Дадал сумд хөшөөг босгох ажил нэлээд саатсан. Үзэл суртлын хэлтсээс яаруулж байж босгосон түүхтэй. Тэр үед Төмөр-Очир хөшөөний ажлын явцтай танилцаж билээ. Энэ хүн 1950-иад оны сүүл хүртэл Чингисийг харгис түрэмгий гэж шүүмжилдэг хэсгийн гол төлөөлөгч байсан шүү дээ. Чингис хааны хөшөөний дизайныг Ю.Цэдэнбал даргын нутгийн, эхийн талын хамаатан О.Махбал гэдэг хүн хийсэн. Ю.Цэдэнбал дарга хэнээр хийлгэхээ бодсон шиг байгаа юм. Махбал гуай Чингисийн угсааны тайж хүн. Тухайн үед нэрд гарсан зарим барималчид “Биднээр хийлгэсэнгүй” гэсэн яриа гаргаж л байлаа. Тухайн үед Махбалыг Ж.Самбуу гуай, Дүгэрсүрэн гуай нар дэмжсэн байдаг. Хэн нэгэн бутач хүнээр хийлгэхгүй гэсэн санаа тэдэнд байсан байгаа юм. Махбал их сайн сэтгэдэг, чадалтай барималч байв.

-Таныг Бодончар мунхагийн арлыг олж тогтоосон гэж сонссон юм байна?

-“Монголын нууц товчоо”-нд “Бодончар Балжийн аралд … очиж суув” гэсэн хэсэг бий. Тэгэхээр одоогийн Балж гол тэр үед үүсчихсэн байсан хэрэг. Гэхдээ Монголд хэд хэдэн Балж бий. Батсүмбэр, Завханд байгаа. Хамгийн том Балж нь Ононд бий. Нууц товчоонд дурдагдсан Балж бол Ононых. Монголд гурван талаараа усаар хүрээлэгдсэн газрыг арал гэдэг. Балж гол тохойроод тэр газрын хойд болон зүүн талыг хэмжиж байдаг. Урт талыг нь Тэнгэлэгийн гол хэмждэг. Энэ газрыг Балжийн арал гэдэг байж. Энд Бодончар өвөлжсөн. Их ч зүдэрсэн гэдэг. Тэрээр өвөл даарснаас болж монголчуудын захтай дээл өмсч байхыг сургасан. “Захтай дээлтэй, эв журамтай байхгүй бол харийнханд амархан эзлэгдэнэ” гэж алдарт сургаалиа хэлсэн газар нь тэр л дээ. 20 км өргөн, 40 гаруй км урт газрын яг хаана нь Бодончарын арал байгааг тогтоосон. Төрийн тэргүүний дэмжлэгээр тэнд хөшөө босгосонд баярлаж байгаа. Чингүнжавын бослогын ойг өргөн дэлгэр тэмдэглэх ёстой байсан. Чимээгүй л өнгөрлөө

-Хөшөө гэснээс манайх шиг ийм баялаг түүхтэй ард түмэн түүхэн домогт хүмүүстээ зориулж хөшөө босгох явдал тун хангалтгүй санагдах юм. Санал нийлэх үү?

-Ер нь ийм түүхт газруудад хөшөө босгож л байх хэрэгтэй. Өнгөрсөн жил Чингүнжавын бослогын ойг өргөн дэлгэр тэмдэглэх ёстой байсан. Чимээгүй л өнгөрлөө.

-Америкийн бестселлэр болоод буй “Өнөөгийн ертөнцийг үндэслэгч Чингис хаан” номыг зохиогч, түүхч Жек Ведерфорд тантай нэлээд дотно. Түүнтэй яаж танилцав?

-Орост номын санд сууж байтал “Мөнгөний түүх” гэдэг ном нүдэнд тусдаг юм байна. Эргүүлээд үзтэл “Дэлхийн зах зээлд цаасан мөнгийг анх Монголын төр бий болгосон. Энэ бол хожим ч давтагдахааргүй гайхамшигт үйл явдал” гэсэн утгатай зүйл бичиж. Тэрнээс хойш энэ хүний бүтээлийг унших юмсан гэж боддог болов. Тэгтэл бүр сүүлд нь манай захирал /Чингис хаан дээд сургуулийн захирал н.Лхагвасүрэн/ над руу утасдаад “Америкаас нэг эрдэмтэн ирсэн гэнэ ээ. Уулзлаа. Чингэс хааны тухай судалгаа хийдэг юм байна. Тантай уулзаг гэж бодлоо” гэв. Би Ведерфордтой уулзаад “Мөнгөний түүх”-ийг уншсан гэдгээ хэлсэн. Тэр хариуд нь “Индиануудын Америкийг нээсэн түүх” номоо дурсгаж билээ. Ведерфорд Чингис хаан болон түүний байлдан дагуулалтыг судлахаар Турк, Иран, Энэтхэг, Пакистан, бүр Узбек орсон байгаа юм. Ром, Английн архивуудыг ч маш их судалж. “Монголын нууц товчоо”-нд дурдагддаг түүхэн газруудыг судалсны хувьд бид тэдгээр газруудаар дагуулж явахыг түүнд санал болгосон. Бид таван жил хамт ажилласан даа. Сүүлд Америкт хүлээн зөвшөөрөгдсөн зохиолч болохыг нь мэдээд “Энэ хүнээр Чингис хааны тухай ном бичүүлье” гэж шийдсэн. “Өнөөгийн ертөнцийг үндэслэгч Чингис хаан” гэдэг ном ингэж бүтсэн түүхтэй. Чингис хаан бол алж хяддаг биш, ухаалаг төрийн зүтгэлтэн, хүний зөвлөгөөг их сонсдог байсан гэдгийг энэ бүтээлээрээ дэлхийд их сайхан ойлголт өгсөн. Чингэс хааныг муу хэлдэг америкуудын дундаас бүтээлээ гаргана гэдэг сүрхий шүү.

Үндэсний шуудан 2008.10.15

Он солигдох мөч хаяанд ирлээ. Сэтгэлд шингэсэн өнөө л гоё шинэ жилийн дуунууд хаа сайгүй эгшиглээд эхэллээ. Магад та, Цастай гудамж гантиг шиг цайрчЦацрах гэрлээр туяарч мишээнэ ээ…гээд л аялж яваа байх. Энэ дууны зохиогч нь Төрийн шагналт зохиолч Пүрэвжавын Пүрэвсүрэн гэдгийг уншигчид андахгүй. Түүний “Их тээлийн даваа”, “Үдийн нар өндөр” зэрэг ланжгар бүтээлүүдийг нь хар багаасаа шимтэн уншиж өссөн дөө, бид. Хэдэн жилийн өмнөөс буурал зохиолчийн бие чилээрхэж, хэвтэрт оржээ. Гэсэн ч Монголын утга зохиолын “ахмад дайчин” маань цаг хугацааны их хурд, шинэ нийгмийн донсолгоонт жилүүдэд үзгээ үл тавин, яруу уянгат бүтээлээ туурвисаар л байна. Тэднийх Толгойтын Цэргийн хотхоны таван давхар цагаан байруудын нэгэнд эгэл даруухан амьдардаг ажээ. Түүнтэй ярилцсанаа хүргэе.

-Тэртээ 1960-аад онд баахан шижигнэсэн залуус уран зохиолын ертөнцөд цоо шинэ түрлэг болж орж ирсэн гэдэг.Та бол яах аргагүй тэр үеийн, одоо амьд байгаа цөөхөн том төлөөлөгчдийн нэг. Уран бүтээлийн гараагаа эхэлсэн тэр үеийнхээ тухай яриач?

- Би 1958 онд нутгаасаа гарч, Багшийн дээд сургуульд элссэн хүн л дээ. Багадаа аймгийнхаа сонинд шүлэг өгдөг байсан. Тэр үед “Уран зохиолын цоморлиг” сэтгүүлд ганц нэг шүлэг маань гарчихсан, эхлэн бичигч төдий. Багшийн дээд дээр Ө.Баасанжав багш утга зохиолын дугуйлан байгуулсан юм. Түүнд нь их оролцоно оо. Нийслэлд Ажилчны районы, Их сургуулийн, Багшийн дээдийн, Төмөр замын гээд хэд хэдэн дугуйлан байсан. “Улаанбаатарын мэдээ” сонины дэргэд нэг том дугуйлан ажиллана. Шүлэг сонирхдог залуус тэнд цуглана. Ш.Сүрэнжав, Д.Цэдэв, Г.Жамъян бид хэд тэгэхэд л танилцаж, үерхэж эхэлсэн дээ. 60-аад оны эхээр Б.Явуухулан Горькийг төгсөөд ирж билээ. Жигтэйхэн ганган залуу. Явуугийн хэдэн шүлэг өмнө нь сонинд гарсан байсиймаа. Уншихаар нэг тийм шинэ, сонин мэдрэмж төрөөд байдаг байсан.Зохиолчдын хороон дээр Явуугийн гурав дахь өдөр гэж болдог байлаа. Дугуйлангуудаас арай гайгүй бичдэгүүд нь тэнд очиж, шүлэг зохиолоо уншина. Тэднээс одоо цөөхөн хүн л амьд үлдэж. Цаг хугацаа ингээд л хамаагүй аваад явчих юм байна шүү дээ. Ш.Сүрэнжав, П.Бадарч, Ш.Дулмаа, шог зохиолч Б.Цэрэнжамц бид хэд л байна даа.

-Тийм ээ. Явуу бол Горькийн дээд сургуульд очоод өөрийгөө шинээр нээсэн хүн л дээ. 1950-иад онд “Цэнхэр мандлын тэнгэр дор”, бас нэг шүлгийн түүвэр нь хэвлэгдсэн байдаг. Шүлгүүд нь тэгээд сонин хэвлэлээр хэсэг хэсгээр гарч байгаад “Мөнгөн хазаарын чимээ” ном нь гарсан юм. Жижигхэн, халаасанд хийж болохоор сонин ном байсан ш дээ. Тийм жижигхэн номыг бид өмнө нь үзээгүй байсан. Хэлбэрээрээ ч, шүлгээрээ ч яруу найрагт цоо шинэ уур амьсгал авчирсан л даа. Тэр үеийн яруу найрагт бас нэг том нөлөө үзүүлсэн хүн бол Нямбуугийн Нямдорж. Үеийнхнээсээ огт өөр өнгөөр гарч ирсэн. Шүлгүүд нь сайхан дүрслэлтэй, уран санаа, аж байдалтай. Нямдоржийг “Үүлэн бор” гэдэг номоор нь бид мэддэг байсан. Дугуйлан дээр тэр тун этгээд шүлгүүд уншдаг байж билээ. Ерөөсөө л уянгын шүлгээрээ Явуухулан, сэтгэл зүй, аж байдлын шүлгээрээ Нямдорж хоёр л тэр үед нөлөөлж орж ирсэн гэж би боддог. -Зохиолч хүнд анхны ном эрхэм нандин байдаг. Урам л юм даа. Яруу найргийн анхны номын уралдаанд таны ном шалгарч байсан тухай би сонсч байсан. Ямар ном билээ?-Энэ уралдааныг Явуу санаачилсан. Би Багшийн дээдийн төгсөх ангийн оюутан байлаа. 1962 онд улс даяар залуу найрагчдын анхны түүврийн уралдаан зарласан юм. Хэдэн шүлгийн түүвэр бэлдээд явуулчихлаа. Тэгээд сургуулиа төгсөөд “Залуучуудын үнэн” сонинд ажиллах болсон.1962 оны сүүлээр өнөө уралдааны дүн гарч, 100 гаруй түүврээс Ш.Сүрэнжав, Ж.Шагдар, бид гурвын бүтээл шалгарч билээ л дээ. Намайг яруу найргийн ертөнцөд анх таниулсан бүтээл бол тэр “Хүний тухай дууль” гэдэг ном маань. Хааяа үүнийгээ үзэж суухад нэлээд гэнэн, магтаалын маягийн шүлгүүд бичиж байсан юм билээ. /инээв/

-Ярианаас тань анзаарч байхад үргэлжилсэн үг рүү хожуу оржээ?

-Сэтгүүлчийн ажил маань үргэлжилсэн үг рүү оруулсан гэж боддог. ”Залуучуудын үнэн” гэдэг хамгийн олон захиалагчтай сонин байлаа. Би энэ сонинд гурван эрхлэгчийн нүүр үзэж, таван жил ажилласан. Сурвалжлага, найруулал энэ тэр бичиж байгаад л үргэлжилсэн үг бичдэг болсон л доо. Арай чөлөөтэй бичиж болдог юм байна гэж ойлгосон хэрэг. С.Эрдэнэ, “Шукшин”-ыг орчуулсан Бадраа нарын өгүүллэгүүд намайг “уруу татсан”. Бадраа гуайн хэл найруулга их сайхан шүү дээ. Би “Өшөө” гэдэг өгүүллэг бичээд “Утга зохиол” сонинд өгч билээ. Тэгээд Тэрэлжид амарч байтал сонин нь хүрээд ирэв. Амарч байсан хүмүүс тэр дорхноо л бие биедээ дамжуулж уншаад сүйд ээ. Намайг зохиолч гэдгийг зарим нь мэдэхгүй. Б.Лхагвасүрэн, Урианхай, Дашням нар тэнд амарч байсан. Тэд, Пүрэвсүрэнгийн зохиол гэж хэлсэн юм уу, хүмүүс надад их л талархалтай ханддаг болсон. Урам ч орлоо. Ганц нэг өгүүлэл бичиж байгаад “Их тээлийн даваа”, “Үдийн нар өндөр” туужуудаа бичсэн дээ. Энэ маань уншигчдын сэтгэлд их нийцсэн. Тэрнээс хойш л намайг үргэлжилсэн үгийн зохиолч гэх болсон шүү.

-Үргэлжилсэн үг, яруу найраг…Та бас ээжийн тухай шүлэг их бичсэн санагдаж байна. “Алган дээрээ бөмбөрүүлсэн Айлын хооронд үүрсэн Азай буурал ээжийнхээ Ачийг нь яаж хариулна даа…” гээд л, олон дуу бий?

-Би ер нь ээжийн тухай их бичдэг хүн л дээ. “Миний ээж тэмээчин”, “Сүх жанжны ээж” гээд олон дуу байна. “Мөнхийн рашаан байдаг бол Хаанаас ч гэсэн олох юм сан Миний ээж настай хүн Хайртай ээждээ өгөх юмсан…гэж. Ээжтэй бүхний хүсэл нь энэ юм даа. “Үдийн наран өндөр” тууждаа ч гэсэн сайхан ээжийн тухай бичсэн. Хорвоо дээр хүнд ганц л ээж бий. Түмэн ээж байдаг ч ганц ээж нь бүхнээс илүү шүү дээ. “Хөөрхий муу аав ээж хоёр минь” гэдэг дурсамжийн тууж бичээд нэг сонинд өгсөн. Уншсан хүмүүс их хөөрхийлэлтэй, сэтгэлийн утсыг хөндөж байна гээд л байсан.

-Ээжийн тухай дуу гэснээс “Шинэ жилийн шөнө” гэж олонд түгсэн сайхан дууны шүлгийг та зохиосон. Шинэ жилийн бараг сүлд дуу гээд хэлчихэд буруудахгүй л дуу шүү дээ. Харамсалтай нь тун цөөхөн хүн таны бүтээл гэдгийг мэддэг юм билээ?

-“Цастай гудамж гантиг цайрч Цацрах гэрлээр туяарч мишээнэ ээ… гээд л дуулдаг дуу юу. Поп хатагтай Б.Сарантуяа л шинэ жилээр дуулж мөнгө олдог шиг билээ л дээ. -Дуулах орчин, цаг үе гэж нэг юм байна. Энэ дууны “сезон” нь ч эхэллээ. Дуу бүтсэн түүхээс сонирхуулаач?

-Яруу найрагч Б.Доржпалам маань Хилийн цэргийн дуу бүжгийн чуулгад утга зохиолын ажилтан байв. Нэг өдөр тэр гүйгээд ирлээ. -Шинэ жилийн тухай дууны үг бичээд өгөөтөх хө л гэнэ. Тэгээд би нэг юм бичээд өгсөн. Г.Энхбаяр ая хийсэн. Тэгсэн чинь сүүлд нэг СD-н дээр Г.Энхбаярын үг, ая гээд биччихэж.

-Яагаад тэр вэ?

-Дуугаа бичүүлэх хүн нь л Энхбаярынх гээд хэлчихсэн байх л даа. Сүүлд Энхбаяр телевизээр “Энэ чинь яруу найрагч Пүрэвсүрэнгийн үг шүү дээ. Аяыг нь би хийсэн” гэж залруулж байсан.

-Тийм үү.Поп рок урлаг сүрхий хөгжиж байна л гэнэ, үнэн л дээ. Гэхдээ зарим дуучин хэний шүлгийг уянгалуулж байгаагаа мэдэхгүй тууж явах юм. Дуулсан нь мөнгө олоод, шүлгийг нь бичсэн хүн “хоосон” хоцордог нэг гэм байна. Мэдээж тань шиг хүмүүст гомдолтой санагдаж байгаа биз?

-Дуу нь дуулагдаад, амьтан сонсож л байвал хамаа алга даа. Ганц дуу юм даа, яахав. Гэхдээ дуучин нь тухайн дуугаа өмчлөөд авчихдаг жишиг тогтох нь ээ, янз нь. Бусдыгаа дуулуулах дургүй ч байдаг бололтой юм. Харин нэг удаа дуучин Т.Баясгалан “Эхийн тухай дуу”-г тоглолтдоо дуулмаар байна гээд надаас зөвшөөрөл авсан. Манай хөгшин бид хоёрыг хүртэл унаагаар аваачиж, тоглолтоо үзүүлсэн шүү. Сайхан л санагдсан.

-Сүүлийн үед та ямар уран бүтээл туурвиж байна вэ?

-Ганц нэг өгүүллэг бичиж байгаа. Босоод жаахан суухаар нуруу өвдөөд байх юм. Өвдөг дээрээ тавьж байгаад хааяа нэг шүлэг бичнэ. Зурагт их үзэж байна даа. /инээв/ Хүүхдүүд сонин хэвлэл авчирч өгдөг. Өнгөрсөн жил миний тууж, өгүүллэг, баримт зохиолоор тус тус нэг боть гарсан л даа. Энэ алтны уурхайнууд гэж нэг том гай байна аа

-1960-аад оны эхээр л дээ. Атар газрыг эзэмших том ажил өрнөв. Баацагааны наагуур Хэрсэнгийн тал гэж бий. Тийш нь Байдрагийн голыг суваг татаж урсгасан юм аа. “Мянгатын суваг” гэдэг нэртэй. Баянхонгорын сумдаас дайчлагдсан мянгаад залуус тэр сувгийг анх гаргасан, 1958 онд. Тариа тарьж үзсээн. Шальтай ургаагүй. Жаахан эрдэнэшиш авсан байх. Бүр хожим дахиад л үүнийг сэргээх юм болж нутгийнхан ч бужигнаад явчихав. Тэр үед би чөлөөгөөр Баацагаан суманд очсон байсан. Нутгийн бүсгүйчүүд аймгийн захиргаанд хандаж, Байдрагийн голыг суваг татаж урсгаснаас Бөөн цагаан нуур байхгүй болох нь гэж хэлж л дээ. Хөдөлгөөн маягийн юм ч гарлаа. Тэгээд Хөдөө аж ахуйн яамны дэд сайд Бадамжав, аймгийн намын хорооны дарга Чойжилсүрэн нар газар дээр нь очиж танилцаж билээ. Нуурын хувь заяаны тухай улс амьтан үг хэлээд уйлах шахаж байна аа. Би үг хэллээ. “Энэ ард түмний нутаг усаа хайрласан сэтгэлийг харж үзэхгүй бол та нар юу хийх ёстой юм бэ. Газар усаа хайрлахаас өөр илүү эрх дарх байдаг хэрэг үү” гэсэншүү юм ярьсан. Өнөө хоёр чинь яахав дээ, цааш нь яръя энэ тэр гээд хүмүүс ч тарсан одсон. Чимээ овоо намдлаа. Би намар нь хот руу ирсэн. Ш.Гунгаадорж гуай тэгэхэд Ерөнхий сайд болсон байсан. Тэрээр малын тэжээл хэрэгтэй байна, хуучин тариалж байсан Хэрсэнгийн талыг сэргээе гэж зурагтаар ярьж байх юм. Тэгэхээр нь би Монголын радио дээр очоод “Хөдөө аж ахуй” нэвтрүүлгээр нутаг усныхаа тухай ярьмаар байна гэлээ.

-Шүүмжилсэн үү?

-Шүүмжлээд туучихсан. Хэдэн сая жилийн энэ тогтоцыг эвдэх юм бол дахиад хэзээ ч сэргэхгүй. Нэг нуур сүйтгэнэ, нэг гол байхгүй болно, тэгээд баахан газар сэндийлж хаяна. Шим тэжээлгүй ийм газраас ямар ч ашиг гарахгүй. Ерөнхий сайд ийм зүйл яриад явж байна. Яагаад нутаг усны ард олных нь санаа бодлыг сонсдоггүй юм бэ гэж хэллээ.Бүр сүүлд Богд уулын нэг амралтын газарт байж байтал нэг хүн ороод ирдэг юм байна. “Би даргын жолооч байгаа юм. Таныг манай дарга урьж байна” гэлээ. Хөдөө аж ахуйн яаман дээр яваад очтол өнөө радиогоор зад шүүмжлүүлсэн Ерөнхий сайд сууж байдаг байгаа. Ерөнхий сайд хөдөө ажлаар явж байхдаа радиогоор миний шүүмжлэлийг сонсоод санаа нь их зовсон шиг байгаа юм. “Би ичлээ. Чамаас уучлал гуйя. Тэр шийдвэрийг ерөөсөө буцаалаа” гэж Гунгаадорж гуай хэлж билээ.

-Мэдээж нутгийн зон олны магнай тэнийсэн байлгүй дээ?

-Үгүй яах вэ. Тэрнээс хойш нуур маань овоо л сэргэсэн. Гэтэл одоо дахиад л километр хэртээ ширгэж татарсан гэнэ. Хүн надад хэллээ.

-Тийм ээ. Энэ алтны уурхайнууд гэж нэг том гай байна аа. Заг сумаас эхлээд л Бууцагаан, Бөмбөгөр зэрэг дөрвөн сум дамжиж очдог нуур шүү дээ Энэ урсгалыг дагасан алтны гурван уурхай байна. Элсээ угаах гээд голыг хэдэн тийш нь салаалуулаад, өнөө эзгүй газар нь бохир ус шингээд алга болж байна. Байдрагийн гол Бөөнцагаан нуурт хүрэхээ байсан гэсэн. Бороо хуртай жил очвол очно.

-Манайхан өөрсдөө харийн хүмүүстэй нийлээд байгалиа сүйтгээд байна. Яалтай ч билээ?

-Ерөөсөө л тийм. Хар багаасаа л газар шороондоо хайртай болж өссөн юм шиг байгаа юм, би. Яасан онгироо хүн бэ гэх байх л даа. Манай нутаг шиг нутаг өөр хаана ч байхгүй. Ертөнцийг дөрвөн далайтай гэдэг. Би гурван далайн уснаас духандаа хүргэж үзсэн. Нэлээд газраар явсан. Гэхдээ Баацагааны хэдэн гол, Бөөнцагаан нуур, Дунд Аргалантын уулс шиг дотно сайхан газрыг үзээгүй ээ. Хөвшихийн тээг давахад цэлсхийгээд, тээр зэрэглээн цаана Дунд Аргалантын нуруу гүвэлзээд эхлэхэд л нулимс гараад ирнэ шүү дээ. Нутаг усаа хайрлаж, тэмцдэг хүмүүст би дуртай. Онгийн голын хөдөлгөөнийг би дэмждэг.

-Алт сүйдэлж байна. “Алт хөтөлбөр” гэдэг юмыг анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбат санаачилж гаргасан. Алт аминаас нь илүү болчихсон, ямар ч сувдаг шунахай хүмүүс байдаг юм. Хойч үеэ бодохоо болилоо. Үр хүүхэд маань нутаг усан дээрээ тоглож өснө гэдгийг огт бодохгүй байна. Алтны шуналтнуудыг харахаар дургүй хүрээд байдаг юм.

-Сүйрлийн ирмэгт тулж ирээд байсан Хөвсгөл далайг манай нэртэй сэтгүүлч Ц.Балдорж агсан “Далай ээж цаазын тавцанд” нийтлэлээрээ аварсаныг хүмүүс санаж байгаа. Ноднин Хэрлэн мөрнийг говь руу урсгана гээд л баахан шуугисан. Одоо намжаа юу даа?

-Энэ ёстой дэмий юм. Хэрлэн мөрнийг Дорноговь руу татна гээд байгаа. Ангасан зэлүүд тал хээр усыг зүгээр л уучихдаг юм. Хэрлэн мөрөн ч байхгүй, говьд цэцэглүүлээд сүйд болсон ч юмгүй өнгөрөх вий. Байдрагийн голыг Хэрсэнгийн тал руу татсан хар туршлагаар би үүнийг мэдэж байна. Одоо харин хүмүүсийн нутаг усаа гэсэн сэтгэл сэргэж байх шиг. -Та нутаг руугаа ойрд явсан уу?-2001 онд нутагтаа очсон. Нуурынхаа хөвөөн дээр очиж, ах дүүтэйгээ ч уулзсан. Сайхан л байсан даа. Уг нь нутагтаа жилд хоёр очдог байв. Намайг “Залуучуудын үнэн” сонинд байхад намын төв хорооны шийдвэр гарч, телевизийн курст явуулж билээ. Ш.Сүрэнжав, Пашка нарын хэдэн хүн Москва явсан. Ирээд телевизэд таван жил ажиллаад радио руу шилжсэн. Сүүлдээ дургүй хүрээд явчихлаа. Хөдөө байнга явдаг хүн чинь ордог хэдхэн газартай болчихов. Гомдол тавилаа. Тэгсэн чинь “Чамайг байя гэтэл чинь хөдөө явуулаад өгье” гээд радиогийн хөдөө аж ахуйн редакц руу оруулдаг байна. Өө, тэгээд очоогүй газар гэж байхгүй болсон. Монголын бүх сумаар орсон. Нутгаа хэд тойрсон доо.

-Уучлаарай, би хувийн гэмээр зүйл асууж болох уу?

-Тэг тэг.-Tанайх энд хэзээ нүүж ирсэн юм бэ. Танд энэ байрыг аймгийн нутгийн зөвлөл бэлэглэсэн гэж сонссон юм байна?-Би 1970-аад оноос хойш төр засагт байр хүссэн өргөдөл өгсөөр ирсэн. Их ч хүлээсэн. Энэ хугацаанд олон газар байр хөлсөлж амьдарч байлаа. Харин нутгийн зөвлөл, зарим найз нөхөд маань нийлж хандив, тоглолт энэ тэр зохион байгуулж байгаад нэг өрөө байр авч өгсөн. Үхэхээсээ өмнө байранд амьдрах юмсан гэсэн хүсэл биелсэн. Баярлаж л байна.

-Дулаах нь уу?

-Үгүй яах вэ. Ганц нэг засвар хийчихвэл дажгүй л юм байна.

-Цагтаа би биеэ их тоодог байж. Ажилд гологддоггүй болохоор хамгийн гол юмандаа намайг явуулчихна. Тэрнийг нь би нэр төртэй хийчихнэ. Дөчөөд жил ажиллахдаа олон удаа донгодуулсан л байхгүй юу. Харин нэг ч удаа халагдаж үзээгүй. Халах гэхээр гайгүй хүнээ алдах гээд байдаг. Зүгээр байхаар сахилгагүйтнэ. Хааяа даргынхаа өмнөөс данхалзана аа. Миний ахмад үеийн найз нарын нэг нь Ц.Гайтав байсан л даа. “Залуучуудын үнэн” сонинд байхдаа би анх удаа Т.Галсангийн шүлгийг нийтлүүлсэн хэргээр донгодуулж билээ. Т.Галсан улс төрийн хэргээр тэмээчин болсон үе л дээ. Шүлгийг нь сониндоо тавьчихсан юм. Намын эсэргүү хүний шүлгийг нийтэллээ гээд намайг Эвлэлийн төв хорооны товчоогоор оруулж нэг айхтар донгодсон. Гайтав бид хоёр тэр үед нэг дор ажилладаг байсан. Намайг “рашаан”-д сургасан хүн бол Гайтав маань шүү дээ. Хожим телевизэд ажиллаж байхдаа бас донгодуулаад. Тэрийг Гайтав сонсч л дээ, “Чи бас л донгодуулав уу” гэж байна. “Яах вэ, хойд талын дэлгүүрт очдог хүний тоонд орчихсон чинь” гэлээ. Сүрэнжав бид хэд л ээлжээр гүйдэг дэлгүүр л дээ. Тэгсэн чинь Гайтав “Одоо ерөөсөө чиний нэрийг солино оо. Донгоосүрэн гэж нэрлэе” гэдэг байгаа. Ер нь хүнийг айхтар хочилдог хүн байсан. Явууг “эмээл” гэнэ. Гайтав, Явуу хоёр муудалцаж л дээ. Гайтав нэг өдөр л “Эмээл гэдэг гоё нэр байна. Ерөөсөө Явууг янгиа гэж нэрлэе” гэчихэв. Эмээл гөлөм энэ тэрээрээ янгианаас арай дээр л дээ.

-Сүүлийн асуултаа Монголын үргэлжилсэн үгийн чиг хандлага руу хазайлгая. Танд мэдээж дүгнэж хэлэх юм бий л биз дээ?

-Бичдэг залуус ч байна шүү. Яг дүр нь сэтгэлд үлдэх бүтээл цөөхөн гарч байх шиг санагдах юм. Насаа дагаад би голомтой, муухай зантай болчихсон юм уу. Тэгээд ч бидний үеийнхээс өгүүллэг бичдэг хүн алга даа. Ер нь үзгээ тавьдаг юм байгаа биз дээ. -Тэгвэл яруу найраг… Хөгжил гэдэг утгаараа нэг түвшинд очсон л байж таарна аа даа?-Монголын яруу найргийн түвшин гэж ярьцгаадаг юм. Ямар түвшин байдгийг би мэдэхгүй. Харин дэлхийн түвшинд яривал манай яруу найргийг эх хэлээр нь сайхан буулгахад мэдээж сайн зиндаанд л байгаа. Монгол сэтгэлгээг харь хэлнээ буулгана гэдэг их хэцүү. Монголын яруу найраг Явуу, Нямдоржийн үеэс нэг их буугаагүй л гэж боддог шүү.

-Ярилцлага өгсөнд баярлалаа.

Үндэсний шуудан сонин 2008.04.06

-Иракийн энхийг сахиулах ажиллагааны хоёрдугаар ээлжийн багт багтаж явсан минь миний амьдралд мартагдашгүй дурсамж болж үлдсэн гэдгийг ярианыхаа эхэнд онцолмоор байна. Хоёрдугаар ээлжийн багийн зууны ная, ерээд хувь нь манай 150 дугаар ангиас оролцсон. Очоод нэг их удаагүй байсан үе. Арваад л хоносон байх. Тэр үед халдлага болсон л доо. Ачааны машин хана дэлбэлж гарц гаргаж орж ирсэн юм. Орох ёсгүй газар учир хамгаалалтад бэлэн байх ёстой. Энэ үүргийнхээ дагуу л ажилласан. Гал нээгээд, гурван удаа буудсанаар халдлагыг таслан зогсоосон.

-Террористууд халдах нь гэдгийг яаж мэдсэн юм бэ. Ямар нэг сэжиг бүхий мэдээлэл авсан байв уу?

-Үгүй. Ямар бүлгийн хүмүүс дайраад ороод ирж байгааг тэр үед мэдэх боломж байгаагүй. 40-50 метрийн цаанаас хэн болох нь харагдахгүй л дээ. Гэхдээ яг хэн гэдэг амиа золиослогч байсан юм бол гэж одоо ч өөрөөсөө асуудаг л юм.

-Их хохирол гарах нь ойлгомжтой л доо. Доод тал нь 1000 хүн хоол иддэг заал байсан гээд бодохоор эвгүй л санагддаг юм. Яг өглөөний хоолны цаг байв. Тэр ачааны машинаас 750 кг тэсрэх бодис илрүүлсэн. 100 грамм тэсрэх бөмбөг таван тоннын чингэлэгийг дээш нь метр хөндийрүүлэх чадалтай байдаг. Ийм хүчтэй эд. Гэхдээ ганцхан би айхтар чадвартайдаа халдлагыг зогсоочихсон юм биш л дээ. Манайхан дотор надаас ч чадвартай хүмүүс олон байгаа.

-Иракт анх очсон үеийн сэтгэгдлээсээ хуваалцана уу.

Эндхээс тэс өөр орчин угтахад эхэндээ хэцүү байв уу. Өдөрт хэдэн зуугаараа сонсогдох буун дуу, дэлбэрэлтээс эхлээд?-Энд бэлтгэл хийж буун дуу сонсоод очсон болохоор тэгтлээ цочирдож гайхаагүй. Нуулгүй хэлэхэд эхэндээ буун дуу сонсоод дайны цагийн байдалд байна гэж төсөөлж чадахгүй байсан. Хэд хоногоос дунд нь ороод, буун дуу, тэсрэлт дэлбэрэлтийг яг жинхэнээр нь сонсоод ирэхээр айдас төрдөг юм билээ. Цаг агаарын хувьд эхэн үедээ ямар халуун бүгчим юм бэ гэж бодогдох үе байсан шүү. 30-50 хэм хүртэл халдаг болохоор бас ч яггүй ээ. Гэхдээ монгол хүмүүс хаана ч очсон орчиндоо амархан дасчихдаг онцлог чанартай гэдгийг тэнд очоод илүү мэдэрсэн л дээ. Арав хоноод л дассан. Биднийг очсон үед тэнд удсан монгол цэргүүд даараад байна гэхээр нь эхлээд гайхдаг байв. Монголынх хуурай халуун байдаг бол тэнд хичнээн халуун ч гэсэн чийглэг талдаа. Тийм болохоор даарах үе гарч л байлаа.

- Ер нь хүндэтгэлтэй хандсан шүү. Бид нэг гал тогоонд хоол иддэг байсан л даа. Хоолоо идэх гээд орохоор миний урд явж байсан польш цэрэг зам тавьж өгөх жишээний. “Энэ бол цэрэг хүний хийх ажил. Чи үүнээс ч илүүг хийж чадна” гэж тэд намайг зоригжуулдаг байв. Польшийн Беник гэдэг генерал, Засгийн газрын гишүүд нь ч ирж уулзсан. Сониноос би өнгөрсөн жил Польшийн Батлан хамгаалах яам, Жанжин штабын урилгаар Польшид 14 хоног аялаад ирсэн. Батлан хамгаалахын сайдтай нь уулзаж хэвлэлийн бага хуралд оролцсон. Дурсгалтай түүхэн газруудаар нь ч аяллаа. Үнэхээр сайхан санагдсан шүү.

-Чарли баазад хэдэн орны дайчид байсан бэ?

-Латви, Литви, Филиппин зэрэг долоон орны цэргүүдтэй хамт алба хашсан. Америк цэргүүд ирж очин, бааз дамжих маягаар ажиллана. Гол удирдлага нь Польшийн зэвсэгт хүчин байсан юм.

-Олон орны цэрэгтэй яаж ойлголцдог байв. Хэлний бэрхшээл мэдээж гарна биз?

-Эхлээд хэцүү байлгүй яахав. Эндээс бага зэрэг хэлний бэлтгэлтэй явсан болохоор бас бүр ч таг биш ээ. Очоод орчиндоо дасч зохицоод ойлголцож болж байсан. Хөгтэй явдал ч нэлээд гарна. Тэр халдлагаас хойш хүч нэмэгдүүлсэн юм аа. Зэвсэгт хүчний 150 дугаар ангид алба хааж байсан найзыг маань Польшийн командын байран дээр польш цэрэгтэй хамт сектор хамгаалуулахаар манай дарга явуулж л дээ. Мань хүн очоод “Mу соmander энэ дээр сектор ав гэнэ ээ” гэж монгол, орос, англиар холиод хэлчихэж байгаа юм. Ингэж ойлголцох явдал нэлээд гарна шүү.-

-Хангамж маш сайн. Цалингийн хувьд тэнд өгөхгүй. Эндээ ирж байж авсан. Өдрийн арван доллар. Зарим хүмүүс иймхэн мөнгөний төлөө тэнд алба хаасан юм уу гэж асуухад нь гайхдаг л юм. Миний хувьд энэ үгийг хувь хүний л бодол юм даа гэдэг үүднээс хүлээж авдаг. Би энгийн иргэн байсан бол энхийг сахиулах гэж Ирак явахгүй байсан. Энэ үйл ажиллагааг цэрэг хүний үүргээ биелүүлэх том боломж, сорилт байсан гэж боддог. Цэрэг хүн ийм юмнаас айж шантрах ёсгүй. Бас газар үзэж нүд тайлна гэдэг юугаар ч үнэлшгүй зүйл. Ер нь тэнд манай баг эв нэгдэл сайтай, дарга нар маань сайн ажилласны хүчинд нэр хүнд ч гайгүй байлаа. Бид зэвсэгт хүчний 150 дугаар ангийг хамт төгсөөд Ирак руу нэг салаа болж явсан маань дурсамж болон үлдсэн. Цэргийн салбарт олон жил ажилласан хүмүүсийн дэргэд бид дөнгөж жил гаруйхан л суралцсан, хүүхдээрээ тул тэнд цагийг зугаатай өнгөрүүлж байлаа.

- Тийм ээ. 2006 онд Сьерра-Леонд ажиллаж байсан. Африкийн баруун өмнөд эрэг дээр байдаг жижигхэн улс л даа. Олон хүн амтай, их халуун. Гэхдээ далайн эрэг дээр байдаг болохоор чийглэг, борооны улирал нь урт. Иракийг бодвол нөхцөл нь хүнд, хортой шумуул шавьж ихтэй. Гэхдээ цагийн байдлын хувьд Иракаас тайван юм билээ. Одоо бол намжмал байдалтай болсон.

-Ялгаа байлгүй яахав. Тэр үед би чинь дөнгөж аравдугаар анги төгсөөд хөдөөнөөс ирсэн бүрэг хүүхэд байсан ш дээ. Хүнтэй ярьж чадахгүй түг тагхийгээд л. Одоо бол арай өөр өө. Сургуульд сурч, төлөвшиж байна. Хэлэх гэсэн санаагаа ичиж зоволгүй илэрхийлдэг болсон. Энгийн ийм өөрчлөлтөөс эхлээд яривал ялгаа гарсан гэж боддог шүү. /инээв/.

-Хөдөөнөөс хотод ирээд удаагүй бүрэг байсан гэсэн үгнээс чинь улбаалаад нэг зүйл сонирхмоор санагдлаа. Иракаас ирэнгүүт сэтгүүлчид бүчиж түмэн асуулт асууж, зургийн аппарат гялсхийх үе хэцүү байсан уу?

-Иракт байлдахаас ч илүү хэцүү санагдсан. Тэнд би тэгж айхтар зовоогүй /инээв/. Энд ирсэн чинь бөөн камер, тал талаас микрофон, төрийн томчууд. Уншиж байгаа бичиг хүртэл харагдахгүй, ёстой хэцүү юм билээ. Салаа цэргийн өмнө гарч үүрэг тавьж үзээгүй байсан юм чинь. Сэтгүүлчдийн асуултаас их айна аа. Ярихыг хүсэхгүй, салахын түүс болдог байв. -Америкийн Ерөнхийлөгч Ж.Буш манай улсад айлчлахдаа Самбуу-Ёндон та хоёртой уулзсан. Том гүрний удирдагчийн анхаарлыг татна гэдэг үнэхээр бахархалтай. -Би уг нь Ж.Буштай уулзана гэж төсөөлөөгүй юм аа. Их гэнэтийн юм болсон ш дээ. Америкийн Ерөнхийлөгч айлчилдаг тэр өглөө би хичээлээсээ хоцорчихсон юм. Ж.Буш айлчилна гээд бүх замыг хаасан шүү дээ. Бөөн бөглөрөө, тэгээд л хоцорчихсон хэрэг. Алхаж очлоо ч хичээлдээ сууж амжихааргүй байсан болохоор харихаар шийдлээ. Юу ч гэсэн утсаа нээчихье гээд асаатал дуугардаг юм байна. “Чи одоо хаана явна. Хайгаад сүйд боллоо. Төрийн ордны гадна яаралтай хүрээд ир” гэж дарга нар нэлээд сандарсан байдалтай утастсан. Очсон чинь манай дэд захирал Цэвээнсүрэн миний парад хувцсыг авчирчихсан машинд хүлээгээд сууж байв. Ингээд л ордны хажууд хувцаслаад орсон. Үнэхээр санамсаргүй тохиолдол. Ерөнхийлөгч Ж.Буш намайг сайн цэрэг гээд, илүү сайн ажиллаарай гэж захиж билээ.

-Ингэхэд Самбуу-Ёндон одоо юу хийж байгаа вэ?

-Батлан хамгаалахын их сургуулийн Ахлагчийн коллежид дамжааны багшаар ажиллаж байгаа. Самбуу-Ёндон өөрийнхөө цэгт илэрсэн халдлагыг няцааж, холбоо мэдээлэл дамжуулсан юм. Галын дэмжлэг үзүүлсэн гэдгээрээ бид хоёр хамтарч үүрэг гүйцэтгэсэн.

-Иракаас ирсний дараахан чамд байр бэлэглэсэн байх аа?

-Сургуулийн хойхно хувийн хашаа байшин өгсөн.

-Ноднин нутгийнхаа бүсгүйтэй гэрлэсэн. Хөөрхөн охинтой болсон. Энхнаран гэдэг юм. Одоо 10 сартай. Манай хүн Шинжлэх ухаан технологийн их сургуулийг ноднин төгссөн. Иракт алба хашиж байх үед бид хоёр үерхдэг байв. Нэг нутаг л даа.

-Бид хоёр Өвөрхангайн Бүрдэнд төрсөн. Гэхдээ би Булган аймагт өссөн л дөө.

-Ирак руу явахын өмнө энхийг сахиулагч ямар алба хашиж байсан бэ?

-Булган аймагт анх мэргэжил сургалт үйлдвэрлэлийн төвийг дүүргэсэн. Сумандаа сурах боломж уг нь байсан л даа. Зуд нүүрлэсэн тул наймдугаар анги төгсөөд нэг жил мал маллахаас аргагүй болж билээ. Буцаад сурах гэтэл дүүгийнхээ ангид орох гээд болдоггүй. Тэгээд аравдугаар ангиа төгсөнгүүтээ энд Батлан хамгаалахын их сургуулийн Ахлагчийн коллежид элссэн. Дараа нь Зэвсэгт хүчний 150 дугаар ангид томилогдож тэндээ зургаан сар ажиллаж байтал эхний ээлж Иракийг зорьсон юм. Энэ үед манай анги бэлтгэгжиж байгаад араас нь явсан л даа.

-Одоо ямар чиглэлээр сурч байна?

-Ерөнхий цэргийн командир. -

-Салаан захирагчаар ажиллана. Үргэлжлүүлэн сурна гэсэн бодол байгаа.

-Чамтай ярилцлага хийх гээд хүлээж байх үед нэг юм анзаарлаа. Цэргүүдээ хоолонд нь оруулахаас эхлээд багагүй ажил амжуулах шиг боллоо. Даргын алба хашдаг юм аа даа.

-Жагсаалын даргын алба хашдаг юм.-

-Туркийн сонсогч нар манай сургууль дээр айлчилж байгаа юм. Бид нарын өдөр бүр хийдэг зүйл л дээ. Гимнастик байхгүй юу.

-Зав бага гардаг юм шиг санагдлаа. Хэд хүртэл сургууль дээрээ байдаг вэ?

-Зав гаргая гэвэл гаргана уу гэхээс тэгтлээ зав чөлөө гараад байдаггүй. Орой зургаан цаг өнгөртөл эндээ байдаг. Өглөө долоо дөчид нэгддэг.

-Нэгддэг ээ?

-Жагсч гимнастик хийхийг хэлж байгаа юм.

-Аззаяагийн нэг өдөр хэрхэн өнгөрдөгийг сонирхож болох уу?

-07.40 цагт нэгдэж 08.25-02.00 цаг хүртэл хичээл ордог. 02.00 цагаас дахин нэгдэж хоолондоо ороод 03.00 цагаас дахин хичээлдээ ордог. Тэгээд бие даалт.

-Хамгийн дуртай хичээл?

-Тактикийн хичээлдээ илүү дуртай. Мэргэжлийн маань гол түлхүүр болохоор. Дайн байлдааныг яаж явуулах вэ гэдгийг судладаг юм.

-Цэрэг байхын бахархлаар яриагаа үргэлжлүүлье?

-Эх орондоо тангараг өргөсөн эр цэргийн албан хаагч байна гэдэг дэндүү гоё. Манай эрчүүд тэр бүр цэрэгт яваад байдаггүй. Явдаг хэсэг байдаг ч жинхэнэ цэргийн албанд алба хаадаг нь цөөхөн. Гадныхан монгол хүнийг Чингисийн үеийн нүүдэлчин, дайчин цэрэг гэдгээр нь төсөөлж боддог шүү дээ. Тэр үеийн цэрэг дайчдын дэлхийд мөрөө гаргасан замналаар явж байгаадаа л бахархах сэтгэл эрхгүй төрдөг.

-Одоо ямар цолтой вэ?

-Ахлагч цолтой.

-Иракт алба хааж байх үед “Манайхан гадны цэргүүдээс энэ талаараа илүү, тэр талаараа дутуу юм байна” гэх үнэлэлт төрж байв уу?

-Манайханд нэг сул тал анзаарагдсан. Яг өөрсдөө биеэ дааж бэлтгэл сургуулилтаа хийдэггүй. Заавал нэг захирагч дарга ч юм уу, удирдах албан тушаалтан хүн хийлгэвэл хийдэг. Түүнээс биш бусад орны цэргээс дутах юм байхгүй. Жижигхэн биетэй мөртлөө ачаалал дааж чадна. Юмыг хурдан сурдаг. Нэг барьж авсан юмаа үргэлжүүлээд хийдэггүй л болохоос биш. Бусад орны цэргүүд өөрсдөө чадахгүй, их удаан сурна. Оролдоод л байна. Тэгсээр байгаад юманд хүрдэг.

-Тэд ер нь Монголын талаар ямар ойлголттой байх юм?

-Нүүдэлчин гэдэг талаас нь ойлгодог юм билээ. Тэдэнтэй яг нөхөрлөөд ирэхээр манай улсыг иргэншсэн амьдралтай гэдгийг мэдэж эхэлдэг.

-Сэтгэлийг чинь эмзэглүүлж явдаг зүйл гэвэл юу хэлэх вэ?

-Энэ асуулт надад ахдах байх аа. Дарга нар л үг хэлбэл илүү жинтэй байх.

-Хувь хүнийхээ хувьд үзэл бодлоо хэлж яагаад болохгүй гэж?

-Сэтгэл эмзэглүүлсэн асуудал гардаг л даа. Саяхан даа, нэг телевизээр монголд ер нь зэвсэгт хүчин хэрэгтэй юм уу гэсэн утгатай мэдээлэл цацаж байна лээ. Үнэхээр харамсалтай санагдсан. Улс юм чинь цэрэгтэй байж л таараа. Би улсын сүр цэрэгтээ, цэргийн сүр жагсаалдаа гэдэг үгийг хэлэх дуртай. Тэр телевизийн сэтгүүлчид “Зэвсэгт хүчин байхгүй бол улс гэдэг үг утгаа алдана” гэж хэлмээр бодогдсон шүү.

-Дайны халуун цэгт байсан хүн эх орон, энх тайван гэдгийг илүү ойлгож ухаарсан болов уу?

-Манай орон шиг ийм амар тайван, тааваараа амьдарч байгаа улс дэлхийд цөөхөн л дөө. Америк хэдий өндөр хөгжилтэй ч террор гэх айдастай. Юу ч үзээгүй мань мэтийн хүүхдүүд эх орноосоо явж Иракт очиход нүд хальтирам зүйл бишгүй л таарсан. Киноноос хардаг зүйлс бодитоороо байна гэхээр эвгүй л дээ. Тэнд байсны хувьд Иракийн талаар мэдээ харахыг оролдоно оо.

Ярилцлагын төгсгөлд Г.Аззаяа “Би өмнө нь ингэж илэн далангүй ярьж байгаагүй юм байна шүү. Ер нь ярилцлага өгөх тийм дуртай биш. Тэгээд ч цэргийн хүн ганц хоёрхон үгээр санаагаа илэрхийлэхийг илүүд үздэг гэдэг үг байдаг. Арай л их ярьчих шиг боллоо. Дөрвөн жилийн өмнө танай эрхлэгчээс “Монголын бахархал” гэсэн сайхан өргөмжлөл авч байсан болохоор танай сонины хүсэлт надад илүү ойр санагдлаа” гэж аминчлав. “Үндэсний шуудан” сонин 2008.07.19

Үндэсний баялаг. Энэ үгийн утга учрыг капитализмын хатуу замаар довтолгон, бусад хөрөнгөтөн улстай өрсөлдөж амьдрах хувь тавиланг сонгосон монголчууд өөрийнхөөрөө ухаарч ойлгож байна. Нэгэнт буцах замгүй тул “үндэсний баялаг”-аа түшиж хөгжих нь зах зээлийн хууль. Монгол үндэстний баялаг юу вэ. Товчоор хэлбэл үндэсний бизнесмэнүүд, тэдний баялаг бүтээх чадвар. Монгол Улс өдгөө бараа бүтээгдэхүүнийхээ 80 орчим хувийг импортолж, ердөө 20 хувийг нь үйлдвэрлэдэг. Дэндүү чамлалттай тоо шүү. Гэхдээ үндэсний үйлдвэрлэлээ хөгжүүлэх 80 хувийн боломж өмнө маань дурайж байгаа. Энэ эрхэм зорилгыг гардан хэрэгжүүлэх хүмүүс нь мөн л хувийн хэвшлийнхэн.
Тэд өдгөө улсын төсвийн орлогын 90 хувийг бүрдүүлж, ачааны хүндийг үүрч явна. Үндэсний баялгийг бүтээлцэж яваа үндэсний үйлдвэрлэгчид иргэдээ ажлын байраар хангаж, бас олсныхоо хэрээр татвар төлдөг. Энэ нь үндэстний гол амин зуулга юм. Гэтэл бид үндэсний үйлдвэрлэгчдээ, үндэсний хөрөнгөтнүүдээ дэмжихийн оронд олигархи хэмээн цоллож дууддаг буруу жишиг хавтгайрах янзтай. Зах зээлийн нийгэмд баялаг бүтээгчдийг үндэсний капиталистууд гэх ба тэд эх орны хөгжлийн тулах цэг, зүтгэх хөдөлгүүр нь болдог. Тэднийг бүгдийг нь олигархи гэх үү?
Үндэсний статистикийн газрын албан ёсны тоо баримт түшье. Аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл 2001 онд 272,5 тэрбум төгрөг байсан бол 2010 оны эхний улирлын байдлаар 394, 2 тэрбум төгрөгт хүрчээ. 2001 онд өндөр хөгжилтэй 7 оронд Монгол Улс бүтээгдэхүүнээ экспортолдог байсан бол 2010 оны эхний улирлын байдлаар нийт 45 оронд экспорт хийж. Үндэсний үйлдвэрлэлийн тухайд, өнөөгийн орчинд ийм байна гээд бодохоор тийм ч муу дүр зураг биш.
Төр, засгийн зүгээс энэ оныг “Бизнесийн орчны шинэтгэлийн жил” болгон зарласан. Энэ бол үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжиж, ядахнаа эрх зүйн орчныг нь сайжруулах гэсэн бодит алхам хийж буйн эхлэл юм. Мэдээж “Бизнесийн орчны шинэтгэлийн” ажил ганц жил яваад дуусчихгүй, үр дүн нь багагүй хугацааны дараа гарна. Юуны түрүүнд, хувийн хэвшлийнхэнд гэрэл гэгээтэй төсөөлөл төрж эхэлсэн нь том олз. Хөрөнгийн зах зээлээ хөгжүүлэх үүднээс олон улсын хөрөнгийн зах зээлд Монголын компаниудыг гаргахаар Засгийн газар идэвхийлж байна. Монголын компаниудыг дэлхийд хөлтэй болгохын тулд хийж байгаа гэдэг утгаар нь Ерөнхий сайдын энэ алхмыг сайшаая. Монголын баялаг бүтээгчид, үндэсний хөрөнгөтнүүд маань дэлхийн зах зээлд мөрөө гаргах гэж хичээж буй энэ эхлэлд нийгмээрээ хүч өгөх хэрэгтэй.
Монгол Улсын татварын орчин ч нэг үеэ бодвол сайжрах төлөвтэй болжээ. “Бизнесийн регистрийн сан”-д одоогоор 60 гаруй мянган компани бүртгүүлсэн байна. Үүнээс 21 мянган компани нь Улаанбаатар хотод буй. Энэхүү статистикээс харахад иргэд маань зах зээлээс илүү тодорхой боломжуудыг эрэлхийлдэг болж, манай нийгэмд шинэ санаачлага эрчтэй, зогсолтгүй өрнөж байгаатай холбоотой. Санаачлага өрнөнө гэдэг өөрөө эдийн засаг хөгжихийн суурь дэвсгэр. Эх оронд үндэсний ажил хэрэгч компаниуд олшрох тусам өрсөлдөөн хүчээ авна, тэр хэрээрээ улсын төсөвт татвар илүү төлөгдөнө. Ирээдүйдээ итгэлтэй, олноороо орлоготой амьдрахын эрүүл хөрс нь чухамдаа ажилсаг гар мөн.
Хамтарсан Засгийн газрын ойрын хамгийн том зорилтыг Тавантолгой ордыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах гэж тодорхойлсон нь үйлдвэрлэлд анхаарч буй төрийн бодлогын нэг эерэг дүр зураг. Гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн ордыг ашиглахдаа эн тэргүүнд улс орныхоо эрх ашгийг тавьж, их бүтээн байгуулалтад аль болох үндэсний компаниудыг дэмжиж, олон мянган монгол хүнийг ажлыг байртай болгоно гэж амласан нь анхаарал татахуйц содон сонсогдсон. Өмнийн говьд буй баялгаасаа жилд 5,2 тэрбум ам.доллар олох боломжтой гэж гэсэн эрдэмтдийн тооцоо бий. Энэ бол манай улсын дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийг даруй хоёр дахин өсгөх асар их мөнгө билээ.
Үндэсний капиталистуудаа түшиж хөгжсөн улс орнууд бидэнд бэлэн жишээг харуулдаг. Дайны өмнө цагаан будаанаас илүү хоолгүй, сийрсэн малгайнаас өөр хувцасгүй ядуу тарчиг амьдарч байсан япончууд дайны дараа гадны бүтээгдэхүүнийг шууд л дуурайж хийжээ. Дуурайж хийсэн бүтээгдэхүүнээ Японы онцлогтойгоор баяжуулан, улмаар цоо шинэ технологи болгон хөгжүүлж. Ялангуяа хөнгөн үйлдвэрээ, дараа нь хүнд үйлдвэр, цаашлаад автомашин, электроникийн үйлдвэрлэл болон өргөжиж, хурдацтай хөгжлийн ид хавыг үзүүлж эхэлсэн билээ. Япон улсад энэ чиглэлд төрийн зохицуулалтыг маш чадварлаг хийсэн юм. Тэр нь зохицуулалт гэхээсээ илүү дэмжлэг байлаа. Өнөөдөр “Тоёото”, “Мицубиши” бол тэдний бахархал, үндэсний брэнд. Үндэсний компаниуд нь экспортын чиг баримжаатай хөгжиж, олон улсын тавцанд байр сууриа эзлэхэд төр засаг нь дэмжлэг үзүүлжээ. Үүнтэй зэрэгцэн жижиг, дунд үйлдвэрүүддээ зөвхөн дотоодын зах зээлдээ илүү амжилттай ажиллахад нь тусалжээ. Манайд яг ийм зохицуулалт үгүйлэгддэг. Үндэсний компаниуд шилдгүүдийг дуурайж, дараа нь өөрийн гэсэн онцлогоор эрчимтэй хөгжиж, төр нь Японы жишгээр дэмжиж чадвал Монголын баялаг нутагтаа шингэнэ.
Дэлхийн 10 гол экспортлогч орны нэг, телевизор үйлдвэрлэлээр дэлхийд мөн л нэг, хөлөг онгоц үйлдвэрлэлээрээ хоёр, бэлэн хувцас, гэр ахуйн цахилгаан бараагаар гурав, нэхмэл бөс бараагаар гуравдугаарт жагсдаг БНСУ үндэсний үйлдвэрлэлээ хөгжүүлэхдээ хоёр гол үе шатыг туулжээ. Нэг дэх нь, импортын бүтээгдэхүүнийг дотооддоо үйлдвэрлэх чиглэлийг баримталсан. Хэдхэн жилийн дотор энэ чиглэлд аажмаар дэвшил гарч, ихэнх бүтээгдэхүүнээ дотооддоо үйлдвэрлэдэг болсон. Үүний зэрэгцээ үндэсний хөрөнгөтний зарим хэсэг нь экспортын чиглэлээр хөнгөн үйлдвэрүүдийг хавсарган хөгжүүлэх чиг баримжааг баримталжээ. Хоёрдугаар шатанд, экспортын хүчин чадлыг нэмэгдүүлэн, эдийн засгийн суурь салбарыг хөгжүүлэхэд анхаарчээ. 1967-1970 оны сүүлч хүртэл экспортын чиглэлийн үйлдвэрлэлийг эрчимжүүлэн төмөрлөг, хий, машины үйлдвэрийг онцгойлон хөгжүүлсэн юм. Экспортын бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэхэд төрөөс онцгой анхаарч, хөнгөлөлттэй зээл олгох, үйлдвэрлэлийн хэрэгслийг импортоор авахад гаалийн татвараас хөнгөлөх буюу чөлөөлөх бодлого баримталжээ. Төр , засгаас олгосон энэхүү таатай боломжид тулгуурлан экспортын чиглэлийн үйлдвэрлэл 1980-аад оноос эрчимжиж. Тиймдээ ч Өмнөд Солонгосын үсрэнгүй хөгжлийг экспортод чиглэсэн “Эдийн засгийн гайхамшиг” гэж нэрлэдэг. Одоо тус улс “мэдээллийн технологийн хөгжил”-д түлхүү анхаарч байгаа. Үүнийг л төрийн бодлого, өөрийн компаниа гэсэн нийгмийн дэмжлэг гэдэг.
Америк ч ялгаагүй үндэсний капиталистуудаа түшиж хөгжсөн. 1890-ээд оноос томоохон бизнесмэнүүдээ дэмжиж, эргээд тэдний дэмжлэгийг авсны хүчинд өнөөдөр дэлхийн тэргүүлэх гүрэн болжээ. Бидний хэлж заншсан “Үндэсний үйлдвэрлэл” гэдгийг Америкт “Local business” хэмээн ойлгодог. Америкууд зөвхөн өөрсдийн үйлдвэрлэсэн автомашинуудаа худалдаж авахыг уриална. “Форд”, “Женерал Моторс”-оороо бахархана. Тэр ч бүү хэл, Америкийн муж, хот болгонд өөрсдийн салбар нэгжээ нээсэн түргэн хоолны газрууд нь хаана үүсч байгуулагдсанаасаа шалтгаалж салбар нэгжийнх нь тоо ч янз бүр байх жишээтэй. Бостоноос үүсэлтэй “Dunkin Donuts” гэх кофе-кафе нь Калифорни мужийн Сан Бернардино хотод үүссэн “McDonalds” түргэн хоолны газрын ижил өөрийн муж хотууддаа илүү олон салбартай. Тухайн муж болон хотод төрж өссөн уугуул иргэд өөрсдийн жижиг ресторан, мухлаг, цэцгийн дэлгүүр, автомашин засварын газар гэх мэт жижиг дунд бизнес эрхлэгчид нь бусад глобал чанартай үйлдвэрлэл, үйлчилгээтэй өрсөлдөх үүднээс мөн л “Local business”-ээ дэмжихийг уриалдаг.
Анзаарахгүй орхих учиргүй нэг өнцөг бий. Өнөөдөр уул уурхай эрчтэй хөгжих нөхцөл бүрдчихлээ. Энэ том боломж дунд Монголын компаниуд зөвхөн үйлчилгээ, жижиг сажиг ханган нийлүүлэлт хариуцсан хавсарга болон хоцрох уу, эсвэл баялгаа түшин дэлхийн зах зээлд гарч ирэх үү гэсэн сонголт өмнө байна. Олон жилийн дараа төсвийн алдагдал, байгаль нь сүйдсэн нутагтай үлдчихгүйн тулд өөр ямар арга байна вэ. Монголын компаниуд ашигт малтмалын томоохон төслүүдэд идэвхтэй оролцон, газрынхаа нэг удаагийн баялгийг олон үеэрээ шингээн хэрэглэх эргэлттэй хөрөнгө оруулалт болгон үлдээх үүрэгтэй. Үүнд “Монгол эрдэс” зэрэг хөрөнгийн зах зээлд шинээр гарч ирэх компаниуд маань ч нэлээд том суурь болж өгөх байх. Бусад компаниуд маань ч юуны түрүүнд Азийн хөрөнгийн зах зээлийн арилжаанд идэвхийлэн оролцох цаг ирлээ. Ерөнхий сайд С. Батболдын Хонконгод хийсэн айлчлалын үр дүн энэхүү шинэ эхлэлийг урамшуулж, идэвхжил өглөө. Гадны хөрөнгийн зах зээлээс босгосон мөнгөөрөө уул уурхайн салбарын үндэсний үйлдвэрлэгчид маань хөл дээрээ босох цаг хаяанд ирсэн байна. Одоо яаж хөрөнгийн зах зээлд гарах вэ, хэрхэн баялгаа арвижуулах вэ гэсэн дэлхийн тоглоомын дүрмийг нарийвчлан судлах ажил хэрэгч сургалтын үе ирээд байна. Энэ чиглэлээр манай дараагийн нийтлэл, ярилцлага, мэргэжлийн хүмүүсийн байр сууриуд үргэлжлэн гарах болно.
Уул уурхайгаа түшсэн эдийн засаг ухаалаг байх ёстой. Уул уурхайн салбараас их мөнгө цутгах он жилүүдийг үндэсний үйлдвэрлэгчдээ дэмжих, үйлдвэрлэгч, экспортлогч Монгол болон, экологио шүтсэн бодлогод ухаалгаар хандуулж чадвал ирээдүй өнгөтэй, нар тодхон, нийгмийн сэтгэлгээ эрүүл байж чадна аа. Үндэсний эрүүл сэтгэлгээнд хүрэх гарцыг яг одооноос хайж, маргаашнаас эхний алхмаа хийн, нөгөөдөр, түүний цаадах өдрүүддээ итгэж амьдаръя.

Амь нас нь дээсэн дөрөөн дээр байсаар атал улс орноо толгойлно гэдэг үнэхээрийн тамын хийгээд эр зоригийн ажил биз ээ. Өдөр бүр дэлбэрэлт, амиа золиослогчийн цуст хядлагын тухай мэдээг сонсож, өөрөө ч мэргэн буучийн суманд өртөх шахдаг Ерөнхийлөгч гэвэл Хамид Карзайг л хэлэх байх. Гэхдээ тэр энэ бүхнээс зүрхшээдэггүй. Эртний баялаг түүхтэй Афган орныг орчин цагийн соёл иргэншлийн улс болгохын төлөө амиа золиослон зүтгэж буйг нь дэлхий үнэлдэг юм. Америкийн “Карнеги” төвөөс эрхлэн гаргадаг “Foreign Policy” сэтгүүлийхэн Хамид Карзайг халдлагад өртөн амь насаа алдах магадлалтай улстөрчдийн жагсаалтын эхэнд бичсэн байна лээ. Мэдээж түүнийг яаж хороох вэ хэмээн талибууд сул талыг нь харж суугаа байх. Тэр, олон улсын зартай алан хядагч Осама Бин Ладены үхэхээс ч буцахгүй үнэнч талибуудын өширхөлт дайсан нь.2002 онд зэвсэгт босогчид түүний сууж явсан машиныг дэлбэлэх гэж оролдсон. Азаар хорлонт ажиллагаа нь бүтэлгүйтсэн билээ. Дараа нь 2004 онд Талибын гишүүд нисдэг тэрэг рүү нь пуужин харваж, эгээтэй л устгачихаагүй. Харин ч авхаалжтай хамгаалагчдынхаа ачаар энэ мэт олон удаагийн халдлага дайралтаас мултарч яваа билээ… …ХХ зууны лалын шашинтнуудын гол уриа нь “Аллах акбар” гэсэн үг байв.” Бурхан агуу” хэмээн монголчилж болох энэ үг Афганистанд аврал авчрахаас илүү айдсын хар сүүдэр тусгаж байлаа. Анх лалын шашны нэг урсгалыг бий болгосон Аль-Ваххабын талыхан 1765 онд Саудын Арабыг гол цөмөө болгож, улмаар Афганистанд нэвтэрчээ. Аль-Ваххаб нь шашны ёсноос гажсан хүүхэд, эмэгтэйчүүдийг хороох нь нэр төрийн хэрэг гэсэн хачин ойлголттой. Энэ ойлголт Шариатын хуулийн нэрээр Афганистаныг цуст талбар болгон хувиргаж байв. Хотын төв талбай, цэнгэлдэх хүрээлэн хүн цаазалдаг газар болон хувирч, гарыг нь ард хүлж байгаад хоолойг нь хэрчих, дазр руу нь буудаж буйг харуулсан аймшигт бичлэг дэлхийн гол сувгуудаар байсхийгээд л цацагдана. Талибууд рок хөгжим сонссон, мөргөл үйлдээгүй, сахал тавиагүй, телевизор үзсэн, архи уусан гэсэн шалтгаанаар өдөр бүр хүн хороодог ажилтай болов. Гэртээ Коран судар хадгалаагүй эмэгтэйг олны өмнө сэлмээр цавчин хороосон сэтгэл эмтрэм дүрс бичлэг интернетээр цацагдаж байсан нь саяхан. Афганистаны хүн ам өдөр өдрөөр хорогдож, дэлхийн хөгжил дэвшлээс хоцорсон, дундад зууны үеийн ахуйтай, гадаад ертөнцөөс хаагдмал улс болсон нь их гүрнүүдийн санааг зовоож байлаа. Гэвч зүгээр санаа зовж суухыг хүсээгүй. Хүчирхийллийн орон болсон Афганистаныг талибчуудаас чөлөөлөх нь Америк тэргүүтэй орнуудын хийх ёстой ажил болов. Энэ үед л Хамид Карзайгийн эр зориг, ухаалаг чанар, тэвчээр хатуужил хэргээ гаргасан. Тэр Америкийн нисэх хүчин бөмбөгдөж эхлэхээс өмнө багавтар отряд толгойлон талибуудтай нэгийгээ үзэж, нэхий дээлээ уралцаж явжээ. Америкчууд түүнд итгэж эхэллээ. Чухамдаа энэ алхам нь л түүнийг 2001 оны арванхоёрдугаар сарын 22-нд зургаан сарын хугацаатайгаар Афганистаны Түр Захиргааны тэргүүнээр томилогдох боломж олгосон юм. Хамид Карзайн хувийн амьдрал ялалт ялагдал, өрнөл тэмцлээр дүүрэн ажээ. Тэрбээр 1957 онд нийслэл Кандагарт төрсөн бөгөөд пүштүүн үндэстэн. Пүштүүн бол Афганистаны зонхилогч үндэстнүүдийн нэг бөгөөд тэдний дотор “дуррани” хэмээх зориг чанга, эрэмгий тэмцэгч овгийн холбоо бий. Карзай энэ холбоонд харьяалагддаг. Ер нь Афганистаны төр засгийн эрхийг “дуррани” овгоос гаралтай пүштүүн хүн л барих учиртай гэж үздэг. Хамип Карзай тэр ерөөлөөр л төрийн тэргүүн болсон байх. Афганы улсыг үндэслэгч нь мөн л энэ овгоос төрсөн Дост Мохаммед байлаа. Сүүлчийн хаан Мохаммед Захир Шах ч эдний удмынх. Энэ утгаараа Америкийн улстөрчдийн хийсэн сонголт зөв санагдана. Карзайн эцэг Мохаммед Захир Шах хааны албанд хүчин зүтгэж явсан өндөр боловсролтой нэгэн байсан бөгөөд хүүгээ багаас нь эрдэм номтой хүн болгоныг хичээжээ. Ирээдүйн Ерөнхийлөгч Кандагарт дунд сургууль дүүргээд Энэтхэгийн Симлэд суралцан боловсрол олжээ. Энэ үед түүний эх нутаг Зөвлөлтийн нөлөөнд хэдийн автсан байв. 1980-аад онд Зөвлөлтийн цэргүүд Афганистанд ноёрхлоо тогтоосон бөгөөд энэ үед чамгүй боловсрол эзэмшиж, англи хэлийг чөлөөтэй эзэмшсэн Карзай Афганистаныг аврах үндэсний фронтын мэдээллийн хэлтсийг толгойлж, Пакистанаас гол ажлаа зохион байгуулж байжээ. 1987 оноос тэрбээр энэхүү фронтын Улстөрийн газрыг тэргүүлэх болж, Кандагарт Зөвлөлтийн цэргүүдтэй тулалдаж байсан өөрийн омгийхныгоо санхүүжүүлж, харийн түрэмгийлэгчдийг хэрхэн зайлуулах талаар зөвлөгөө өгч байж. 1992-1994 онд Карзай Лалын Афганистан улсын Гадаад хэргийн дэд сайдаар ажиллаж байхдаа Зөвлөлтийн түрэмгийллийг хүчтэй эсэргүүцсэн “Талибан” хөдөлгөөнийхөнтэй холбоо тогтоожээ. Удал Кандагар хотоо тэдэнд найр тавин өгөв. Сүүлдээ талибуудтай тогтоосон хамтын ажиллагаа нь итгэлцлийн түвшинд хүрч, тэд Карзайг НҮБ-д төлөөлөгчөөрөө ажиллахыг санал болгожээ. Гэвч талибууд хүчирхийллийн шүтсэн дэглэм тогтоож, гадны орнуудаас алан хядагчдыг урьж залан тэдний бодлогоор ажлаа явуулах болсон нь Карзайн сэтгэлд нийцэхгүй байв. Үзэл бодлын зөрчилдөөн хурцдах нь Карзайд тун аюултай санагдаж эхлэв. Иймээс тэр Кандагараас оргон зайлж, Пакистаны Кветта хотод түр суурьших болсон төдийгүй тэндээ Талибуудын эсрэг хөдөлгөөнийг зохион байгуулах болжээ. Зөвлөлтийн цэргүүд хамаг зэр зэвсгээ орхин төрөлх эх орон руугаа буцах үеийг талибууд овжноор ашиглан Афганистаныг шариатын хуультай улс болгох харгис ажиллагааг хүчтэй явуулж байлаа. Энэ үед Карзай Пакистаны хаан байсан Мохаммед Захир Шахыг Афганистанд эгүүлэн авчирч, түүнийг дээд Ерөнхий сайд болгохыг уриалдаг “Римийн үйл явц” хөдөлгөөний идэвхтэй дэмжигч болов. Нэг үгээр хэлбэл, алан хядагчдын эсрэг ажиллагаагаа эхлэх хүртлэх арван жилийн хугацаанд улстөрийн чиг баримжаагаа гурван ч удаа өөрчилж, “гурав,дөрөвдүгээр цуваа”-ны улс төрч гэгдэв. Гэхдээ дан улстөрөөр амьсгалсангүй, хажуугаар нь арилжаа наймаа эрхэлж, Пакистан болон АНУ-д тансаг орд харш, зочид буудал, зоогийн газрын бүхэл бүтэн сүлжээтэй болж амжжээ. Түүнийг Пакистанд байхад эцэг нь талибуудын тагнуулын хэргээр баривчлагдаж, багагүй сандаргаж байсан тухай тэр хожим дурса ярьсан нь бий. Азаар Мохаммед Захир Шахын хүн байснаар гүжир хэргээс мултарсан түүхтэй. Хэдийгээр тэр талибуудтай таарч тохирохоо больсон ч гэлээ Афганистаны хууль тогтоох дээд байгууллага болох Лойя Жирга /Loya Jirga/ буюу шашны мяндагтан хийгээд омгийн ахлагчдын зөвлөлийг үүсгэн байгуулах Гүйцэтгэх хорооны бүрэлдэхүүнд орох урилгыг тэднээс авчээ. Тэгээд 2000 оноос уг бүрэлдэхүүнд нь орж ажиллав. Гэтэл Америкийн зэвсэгт хүчин Афганистаны нутаг дэвсгэрийг хүчтэй бөмбөгдөж эхэлсэн бөгөөд энэ үеэр Хамид Карзайн Пакистанд толгойлж байсан отряд талибуудыг намнахаар ирсэн байжээ. Талибууд Карзайг үзэн ядахын туйлд хүрэв. Учир нь Карзай Америкчуудын ширүүн бөмбөгдөлтийн дараахан Афганистаны Түр захиргааны тэргүүн болж, талибуудыг нугаслан дарах ажиллагаанд шуударчээ. Түр захиргааны гол зорилго нь Афганистанд тогтвортой байдлыг хангаж, цаашдын улстөрийн хувь заяаг тодорхойлох, түүний дотор хүчин төгөлдөр Засгийн газрыг сонгоход чиглэж байсан юм. “Сайн инж өгсөн хүн л сайхан хүүхнийг гэргийгээ болгодог” гэсэн афган ардын үг бий. Энэ утгаараа Америкчууд Түр засгийн газрын тэргүүнд АНУ-ын бодлогыг талархдаг хүн байлгахын тулд гомдохооргүй инж” өгсөн нь мэдээж. Афганистанд алан хядах ажиллагааны эсрэг ажиллагаа явуулахын тулд АНУ Дэлхийн хамтын нийгэмлэгийн дэмжлэгийг авч, Засгийн газрыг бүрдүүлэх замд орсон нь зүй ёсны хэрэг юм.Тиймээс ч Германы Бонн хотноо болсон хэлэлцээрт Афганы зонхилогч үндэстний төлөөлөгчид оролцохдоо шилжилтийн Засгийн газрын гол суудалд Америкийн төлөөний ганц хүн Карзайг оруулсан биз ээ. Түүний Засгийн газрын бүрэлдэхүүнд өмнө нь талибуудтай хүчтэй тэмцэж байсан хүмүүс орсон. Эх оронч гэгдэж байсан Ахмад Шах Масудын хамтран зүтгэгч Касим Фахимыг Батлан хамгаалахын сайдаар, Умардын узбекуудын удирдагч Абдуррашид Дустумыг түүний орлогчоор сонгосон. Харин талибуудын эвлэрэшгүй дайсан Каннуг Дотоод хэргийн сайд, доктор Абдуллаг Гадаад хэргийн сайдаар томилж, шинэ, ардчилсан, парламентын тогтолцоотой Афганистан улсыг байгуулах ажилдаа шуудран орсон юм. Хамид Карзайн энх тайванч Афганистаныг бий болгохын төлөөх зүтгэл нь дэлхийн олон орны талархлыг хүлээсэн. Дублин хотноо болсон Олон улсын Хөгжлийн дээд чуулганы дараа буюу 2002 оны зургаадугаар сард тэрбээр Лойя Жирга Ерөнхийлөгчийн хэргийг хариуцах түүхэн үүрэг хүлээсэн юм. Үүнээс хоёр жилийн дараа бүх ард түмний анхны сонгуулиар Карзайд Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийн таван жилийн хугацааг олгосон. Иймаас Хамид Карзай энэ хугацаанд Афганчууд төдийгүй дэлхийн итгэлийг алдахгүйг хичээж буй

1989 он. Цаст Гималайн Түвд оронд тусгаар тогтнолын төлөөл болсого дэгдэж, аллага хүчирхийллийн талбар болж хувираад гуравхан сарын нүүр үзэж байтал Тань-Ань-Мэний талбайд эрх чөлөөг хүсэгч хэдэн зуун мянган оюутны эсэргүүцлийн жагсаал болж Хятадын төрд аюул нүүрлэж эхлэв. Энэ хэрэг явдлаас хоёр жилийн өмнө буюу 1987 оны ес, аравдугаар сард Түвд хоёр ч удаагийн үймээн самуунд нэрвэгдэж залуухан Ху яаралтай дуудагдан ирчихээд байлаа. Амьдрал гашуун явдлаар дүүрэн байдаг хойно цусан далайд живсэн Түвд нутаг хөл тавиад удаагүй байсан Ху шашны томоохон зүтгэлтнийг оршуулах хэрэг гарах нь тэр. Буддын шашны нэрт зүтгэлтэн Гомбоцэрэнгийн Х дүрийн Ванчин-Эрдэнэ Чойжижалсан 51 насандаа зуурдаар нас нөгчсөн нь Түвдийн самууныг улам ч хурцатгаж орхижээ. Эрхэм гэгээнтнийг оршуулсны дараа бурханы шашинт оронд дахин бослого дэгдэж, орон даяар хөл хорио тогтоож онц байдал зарлалаа. Хятадын төр Тань-Ань-Мэний хэрэг явдлыг цэргийн хүчээр “эвтэйхэн” зохицуулсан тул Түвдийн асуудалд л үлдээд байв. Иймд болгоомжтой, чадварлаг, хүний арга эвийг олдог, өндөр боловсролтой хүнийг Түвдэд ажиллуулах нь хамгийн чухал болоод байсан юм. Үнэхээр ч Ху даргаас өөр хүн энэ ажлыг тийм ч амар хийхээргүй байсан. Нэн түрүүнд Түвдийн хямралыг намжааж, эдийн засгийг нээлттэй болгож, зах зээлийг чөлөөлөн үндэстний боловсон хүчнээр хангагдсан, орчин үеийн улс болгох нөр их ажил Хугийн өмнө тавигдсан билээ. Хугийн улс төрд болгоомжтойгоор давших арга ухаан эндээс л эхэлсэн юм. Өдгөө түүний алхам бүрийг дэлхий нийт анхааралтай ажиглаж байна. Нэг тэм бум гурван зуун сая хүн амтай, Коммунист намын 66 сая гишүүнтэй, асар уудам нутаг дэвсгэртэй Хятад гүрнийг удирдах хүндтэй үүргийг Ху дарга хүлээн авснаас хойш цөөнгүй шинэчлэлийг эхлүүлжээ. Коммунист намын даргаар 13 жил ажилласан Зян Зэминь 1992 оны аравдугаар сард шинээр сонгогдон намын ХIV их хурлын индэр дээрээс “Ху Жинтао бол залуу хүн. Өнөө жил 49 настай” гэж танилцуулж байсан. Ийнхүү Зян Зэминь өөрийн залгамжлагчаар Хуг зарласан нь Хятадын ирээдүйн төрд тун нүдээ олсон хэрэг болжээ. Ху Жинтао 1942 оны 12 дугаар сард Аньхуй мужийн Жи Ми тосгонд Шанхайн цайны наймаачны гэр бүлд төржээ. Хятаддаа “Соёлын тосгон” хэмээн алдаршсан төрсөн энутаг нь түүний хүүхэд насны хүмүүжилд онцгой нөлөөлсөн байна. Мао Цэдун “Соёлын хувьсгал” дэгдэхээс өмнөхөн тэрбээр Хятадын Циньхуа их сургуульд орж, 1959-1964 онд Усан цахилгаан станцын инженер мэргэжлээр суралцаж төгсчээ. Энэ сургуульдаа үргэлжлүүлэн суралцах зуураа Шар мөрний эрэг дээр босгож буй хүчирхэг цахилгаан станцад ажиллаж байв. 18 настайдаа ХКН-ын жинхэнэ гишүүнээр элссэн Ху Жинтао Цинхуа их сургуульд есөн жил суралцаж, эрдмийн зэрэг горилоод Ази тивдээ хамгийн нүсэр байгууламжид тооцогддог Ганьсу мужийн дорнод эрэг дэх Люзягийн Усан цахилгаан станцад инженер техникиыйн ажилтнаар оржээ. Мао Цэдуний онол, сургаал орон даяар түгж, 1966-1976 онд “Соёлын хувсгал” өрнөсөн тэр жилүүдэд Ху усны эрчим хүчний яамны инженерийн дөрөвдүгээр газрын 813 дугаар салбарын нарийн бичгийн даргаар ажиллан, соёлыг нэвтрүүлэх их ажилд ханцуй шамлан зүтгэж байлаа. Ху Жинтаогийн улс төрийн амьдралыг анхны гараа эндээс эхлэлтэй. Коммунист намын албан ёсны төлөөлөгч Сонг Пинг түүнийг Бээжинд аваачиж, намын Залуучуудын холбооны ажлыг давхар хариуцуулах болж. Ху хожим нь “Усан цахилгаан станцын хүн хэцүү ажил, намайг шаргуу тэвчээртэй, эцсийн үр дүнг нь үзэхээс нааш санааг минь амраадаггүй болгосон” хэмээн Синьхуа агентлагт ярилцлага өгөхдөө ярьж байжээ. Соёлын хувсгалын ширүүн давалгаат үеийн Хятад орны байдал нэн ээдрээтэй байв. Мао Цэдуны албан ёсны залгамжлагч гэгдэж байсан Линь Бао төрийн эргэлт хийхийг санаархаж байгаад Монголын нутагт амиа алдсан, Түвдэд бослого дэгдсэн, Ерөнхий сайд Жоу Эньлай тэнгэрт хальсан, маршал Жү Дэ учир битүүлгээр үхсэн, Таньшаньд газар хөдөлж, 200 мянга гаруй хүн амь үрэгдсэн зэрэг хэрэг явдлууд ар араасаа хөврөн гарч улс орныг багагүй туйлдуулав. Таншаний газар хөдлөлтийн гамшгийг арилгах, сэргээн босгох, хүмүүсийн эрүү мэндэд анхаарах ажилд Ху Жинтао томилогдож, Ганьсу мужаас барилгын тусгай анги гарган ажиллуулсан гэдэг. Ганьсу муж Ху Жинтаогийн амьдралтай салшгүй холбоотой. Тэрбээр 1981 онд Хятадын коммунист намын сургуульд нэг жил суралцаад Ганьсу муждаа Намын хорооны даргын албыг хаших болов. Удалгүй 39 нас хүрч, 1982 оны есдүгээр сард болсон намын ХII их хурлаар Төв хорооны орлогч гишүүнээр сонгогджээ. Коммунист намын удирдлагыг өндөр боловсролтой, үндэсрхэг үзэлтэй залуусаар “сэлбэх” бодлого ид өрнөсөн энэ үед Ху Жинтао Жуннанхай хэмээх Хятадын дээдсүүдийн ордонд зочлон Дэн Сяопинтэй уулзан ярилцдаг болжээ. Тэр үед намын төв хороонд ажиллаж байсан нэгэн албан тушаалтан “Ху дарга Төв хороон дотроо хамгийн залуу нь байсан төдийгүй төрийн өндөрлөгүүдтэй богино хугацаанд дотносож, тун ирээдүйтэй хүн” хэмээн үнэлэгддэг байсныг “Нью-Йорк таймс” сонинд дурдсан байдаг. Хугийн улс төрийн замнал үнэхээр ч өрнүүн өнгөрчээ. Ганьсуд гуравхан сар ажиллаад ХКЗЭ-ийн Төв хороо болон Байнгын хорооны гишүүн, нарийн бичгийн даргын албыг хавсран гүйцэтгэж эхлэв. Түүний албан тушаалын эрчимтэй өсөлтийг Хятадын хэвлэлүүд дуу дуугаа аван бичиж, ажлын хатуу шаардлагатай, эрч хүчтэй, өөдрөг үзэлтэй, “Хятадын түүхэн удирдагчдын нэг болох хүн” хэмээн шуугицгааж байсан. Одоо ч түүний тухай “Гурван толгой, зургаан гартай хүн” гэлцэж, ажиллах чадварыг нь гайхаж биширч байна. “Хятад орны өөдлөн дэвжих нь хэмнэлтээс ихээхэн шалтгаална. Иймд хэт үрэлгэн зан их гүрнийг задлах аюултай.Дэлхийд манлайлагч эдийн засагтай улс байхын тулд цаг хугацаа, мөнгө хөрөнгөө хэмнэж, шаргуу түргэн ажиллах хэрэгтэй” хэмээн Ху үг хэлэх бүртээ онцлон дурддаг. Энэ бол өөрийн болоод өрөөлийн мөрдөх ёстой зарчим нь ажээ. Ху Жинтао гадаад төрх байдалдаа ихээхэн анхаардаг, уран зохиолын ном унших дуртай, дуулж бүжиглэх гаргуун авьяастай нэгэн. Тэрбээр танго бүжгийг мэргэжлийн бүжигчин шиг уран чадварлаг хийдэг, гольф бөмбөг тоглож, үзэсгэлэнт сайхан байгалиар аялж, түүхийн холбогдолтой ховор нандин эд зүйлс цуглуулах дуртай. Бусадтай илэн далангүй ярилцаж, санаа бодлыг нь сонсохыг илүүд үздэг. Цаг хугацаа бол түүний хувьд алтнаас ч үнэтэй. Алив зүйлд цаг алдахыг хүсдэггүй. Иймдээ ч намын төв хорооны нарийн бичгийн дарга болон төв хороонд ажиллаж эхлэх үеэсээ ная гаруй хот тосгодоор явж, Хятадын ард түмний ёс заншил, амьдрал ахуйтай танилцаж, эх орноо тархиндаа “шингээсэн” гэдэг. 1992 онд Улс төрийн товчооны байнгын хорооны гишүүн, нарийн бичгийн дарга нарын газрын даргаар ажиллахдаа ард иргэдийн боловсролд маш их анхаарч байв. Энэ нь ч түүний “Боловсролыг хэдий чинээ шүтнэ, төдий чинээ Хятад өсөн дэвжинэ” гэсэн үгээс тодхон харагдаж байна. Ялангуяа хувийн өмчийг Үндсэн хуулиар хүлээн зөвшөөрүүлэхийн төлөө байсан нь саяхан биеллээ оллоо. Өнөөгийн үсрэнгүй хөгжиж буй Хятад улс үй олон хөрөнгөтөнтэй байсан хэдий ч үнэн хэрэгтээ хуулиар зөвшөөрөгдөж өгөхгүй байсан билээ. Ху Жинтаогийн шинэчлэлийн нэг том алхам нь энэ болсон төдийгүй цаашдаа 2007 онд болох намын 17 дугаар их хурлыг амжилттай давахын тулд бүх хүчээ дайчилж байна. Түүний алабн тушаалын дэвших зам олон ярвигтай бэрхшээлүүдтэй тулгардаг байсан. 1998 онд Зян Зяминий орлогч болж, Хятадын дөрөвдэх үеийн гол хүнээр тодорсон Хуг 2003 оны гуравдугаар сард БНХАУ-ын даргаар сонгогдоход SARS гээч гайт өвчин асар хурдацтайгаар тархаж, нийгэмд айдс төрүүлсэн билээ. Гэвч дөрөвдэх үеийнхэн шаламгайлан ажилласны дүнд аймшигт өвчнийг дарж чадсан. Аугаа их залуурч Мал Цэдун өөрөө удирдагч нь байсан “хуучин хувьсгалчид” нэг дэх үеийнхэн, “Шинэтгэлийн эцэг” Дэн Сяопины үе хоёр дахь, Зян Зэминий үеийнхэн гурав дахь нь байсан. Тэгвэл дөрөв дэх үеийн удирдагч Ху Жинтаогийн байр суурийг өөрийн нэр хүндээр бэхжүүлэхийн тулд Зян Зэминь зарим албан тушаал, тухайлбал цэргийн төв зөвлөлийн даргын тушаалдаа үлдэж, энэ үүргээ гүйцэтгэж байлаа. "Улаанбаатар таймс" сонин 1996